Podcast

Marijke: Dit is 'Voeten in de aarde', een podcast waar ik, Marijke Roskam, boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Voor deze eerste aflevering ben ik in Noord-Brabant, in het plaatsje Berlicum. Daar bezoek ik melkveebedrijf Ondersteijn om te praten over de maatregelen die in de veehouderij worden doorgevoerd om de emissie van methaan en ammoniak te reduceren. Klaas Jan van Calker, de eigenaar van Ondersteijn, is al een tijd bezig met het terugdringen van zijn uitstoot.
00:00:38 Klaas Jan: Je bent ondernemer, dus je wilt gewoon nieuwe dingen gaan doen. Je wilt vooruit. Je ziet dat de maatschappij meer eist van onze sector.
00:00:43 Marijke: Hij is als onderzoeksbedrijf aangesloten bij Netwerk Praktijkbedrijven, een programma van het ministerie dat agrariërs ondersteunt bij het reduceren van hun uitstoot. En met succes: ammoniakemissies zijn al met zo'n 20% gedaald ten opzichte van 2020. Chris van Naarden werkt bij het ministerie en is één van de initiatiefnemers van dit programma. Ik nodig hem ook uit in Berlicum om meer te horen over het netwerk en de oplossingen.
00:01:05 Chris: Ik rij regelmatig ook door de polder en dan zie ik de stallen compleet open en dan denk ik: ja ik kan nu wel mooi die koeien zien, maar er gaat wel heel veel wind door die stal. Kunnen we daar niet iets slims op bedenken?
00:01:15 Marijke: Straks schuif ik aan tafel met Chris en Klaas Jan, maar eerst wil ik wel eens met mijn eigen ogen zien waar we het nou eigenlijk over hebben. Klaas Jan ontvangt mij in zijn koeienstal om mij één van zijn reductie oplossingen te laten zien. De CO2 gestuurde Winddoeken. Winddoeken zijn al in veel stallen te vinden, maar dat deze automatisch door CO2 gestuurd worden, maakt ze wel heel bijzonder. Met uitzicht op zijn doeken, of gordijnen zoals Klaas Jan ze noemt, vertelt hij mij trots hoe ze werken.
00:01:42 Klaas Jan: Het zijn CO2 gestuurde doeken, dus de CO2 concentratie in de stal wordt gemeten zodat we eigenlijk een gezonde luchtkwaliteit hebben. En omdat we weten dat als we te veel ventilatie hebben, dat we dan meer en ammoniakemissie hebben, proberen we dat eigenlijk te optimaliseren. Dus de doeken gaan eigenlijk meer dicht als de luchtkwaliteit nog steeds goed is, de CO2 concentratie goed is en dat resulteert dus in minder ammoniakemissie.
00:02:10 Marijke: Je klinkt al bijna als een onderzoeker uit Wageningen, want jullie hebben niet zomaar deze CO2 gestuurde doeken. Hoe lang werken jullie hier al mee en hoe kom je erbij?
00:02:20 Klaas Jan: Wij meten de ammoniak en methaanemissie in onze stal, ongeveer zes jaar al. We zijn ongeveer drie jaar deelnemer van Netwerk Praktijkbedrijven en stap voor stap proberen wij onze emissies te verminderen. Enerzijds door management maatregelen, maar vervolgens ook door innovaties die eigenlijk simpel op bedrijven toe te passen zijn en die ook door een brede groep toe te passen zijn.
00:02:41 Marijke: En jullie zeggen eigenlijk dit doen we ook vanuit onze eigen missie en en overtuiging: dat wat je kunt doen, dat je dat ook moet doen.
00:02:49 Klaas Jan: Ik denk dat de sector in zijn geheel al heel veel heeft laten zien de afgelopen 20/30 jaar. En ik denk dat we nog veel meer reducties kunnen behalen als we die veehouder of de landbouwer maar centraal stellen en dat ie op zijn eigen bedrijf de maatregelen kan nemen die het beste passen.
00:03:04 Marijke: En die samenwerking met onderzoek is belangrijk, want je wilt natuurlijk ook weten wat is het effect op de koeien zelf als je op deze manier werkt? Kun je daar iets over zeggen?
00:03:13 Klaas Jan: De samenwerking met onderzoekers is belangrijk omdat je het uiteindelijk evidence based wilt hebben. Er moet wel bewijs liggen dat het zo werkt. En in een bedrijfsvoering zijn er natuurlijk heel veel aspecten die meespelen en het kan niet zo zijn dat bepaalde maatregelen ten koste gaan van anderen. Dus je moet zo veel mogelijk die balans zoeken tussen economie, dierenwelzijn en milieu impact.
00:03:35 Marijke: En wat zeggen collega boeren? Want iedereen kent de gewone schermen die open of dicht zijn, maar dit is heel anders.
00:03:42 Klaas Jan: Het is vrij nieuw. We hebben ze eigenlijk pas sinds maart en pas sinds november hebben we ze echt helemaal afgesteld op de CO2 concentratie in de stal. Dus het is nog niet zo dat we al breed de resultaten hebben kunnen communiceren met collega melkveehouders, maar zodra we op deze manier een bijdrage kunnen leveren aan de reductie van emissie van ammoniak, op een simpele manier die op veel bedrijven toe te passen is, dan weet ik zeker dat er veel bedrijven geïnteresseerd zullen zijn.
00:04:08 Marijke: Wat heeft jou zelf verrast of geïnspireerd in het proces hiernaartoe?
00:04:13 Klaas Jan: Het sturen van je doeken of gordijnen op basis van de CO2 concentratie, dat dat zo'n enorme impact op je ammoniakemissie heeft, dat had ik niet gedacht. Van oudsher is altijd toch de aanname van oké, de stal moet zo open mogelijk zijn, want da's gezond voor de koe.
00:04:31 Marijke: Dat is ook wat de consument denkt: Dat is goed.
00:04:34 Klaas Jan: Precies. Maar goed, onze stal heeft natuurlijk heel veel volume, dus zelfs als de gordijnen dicht zijn, is de luchtkwaliteit nog steeds goed. Heb je geen negatieve invloed voor de diergezondheid van de koeien. En toch heeft t een enorme impact op de emissiereductie.
00:04:49 Marijke: Klaas Jan en ik verlaten de stal en nemen plaats in zijn gezellige woonkamer. Daar schuift Chris bij ons aan om verder te praten over alle mogelijkheden van automatisch wind doeken en de toekomst van netwerk productiebedrijven.
00:05:02 Marijke: Wij zitten inmiddels aan de lekkere warme koffie aan de keukentafel. Chris van Naarden is aangeschoven. Fijn dat je er bent. Je bent adviseur Bedrijfsspecifiek meten van stallen en duurzame veehouderij bij het ministerie van LVVN. Het is niet de eerste keer dat jij hier aan de koffie zit.
00:05:18 Chris: Nee, dat klopt. We hebben vaker contact. Ik werk bij de Kennis directie en we proberen natuurlijk met kennis en innovatie eigenlijk de maatschappelijke problemen ook deels op te lossen. Dus ja, we hebben een project hier lopen, dus ik kom hier vaker inderdaad.
00:05:32 Marijke: Ja, en we hadden het net al eventjes over het Netwerk Praktijkbedrijven. Voor de luisteraar misschien even goed om toe te lichten, want d'r zijn tientallen boeren mee aan de slag. Maar wat men daar doet, weet niet iedereen misschien.
00:05:45 Chris: Nou ja, wat we eigenlijk doen, er komen doelstellingen op de landbouw af, op de veehouderij af en die doelstellingen neerzetten, dat gebeurt, want we moeten ook als maatschappij, moeten we steeds schoner produceren met z'n allen. Maar wat we wel proberen als ministerie is dat we dan ook projecten opzetten samen met veehouders om eigenlijk te kijken hoe kan je die maatregelen nou op het bedrijf implementeren en wat kom je dan tegen.
00:06:12 Marijke: In die praktijk.
00:06:13 Chris: In die praktijk, ja.
00:06:14 Marijke: Voor iedereen ontzettend interessant. Waarom dacht jij van nou daar wil ik wel bij zijn, daar wil ik wel meer van weten?
00:06:23 Klaas Jan: Nou, omdat je weet inderdaad van, d'r zijn doelstellingen ten aanzien van reductie van ammoniak, van broeikasgassen. En je weet ook als we met z'n allen stil blijven zitten, dan komt er vanzelf een generieke maatregel die uiteindelijk dan ook eventueel tot reductie kan leiden. Maar als we nou met z'n allen gaan kijken wat er echt mogelijk is, dan kunnen we gewoon laten zien dat dat het kan op een manier die ook bij ieder individueel bedrijf past. Dus daarom wouden we ook meedoen.
00:06:49 Marijke: Ja, want ik vroeg jou net al eventjes in de stal van: goh wat heb je zelf gemerkt en wat heeft je misschien ook wel verrast. Iets dieper daar nog op ingaand, wat zijn de bevindingen?
00:06:59 Klaas Jan: De theorieën van wat er niet ingaat komt er ook niet uit. Dus als we met minder stikstof input gebruiken hebben we minder stikstof output, dus minder verliezen. Nou wij waren al best wel, zaten we strak op, de levensduur van de koeien dus relatief weinig jongvee aanhouden. Nou dat hebben we nog verder geoptimaliseerd en daarnaast hebben we heel erg gekeken van hoe kunnen we het ruw eiwit in het rantsoen verminderen het hele jaar, door dat ook eigenlijk op maandelijkse basis te monitoren? En dan zie je dat je als je daar goeie stappen in neemt dat je echt significante reductie kunt halen zonder dat dat ten koste gaat van de gezondheid van de koeien of van de melkproductie.
00:07:39 Marijke: In die stapeling van al die mooie opties kwamen dus ook die ja, jij noemt ze gordijnen, die CO2 gestuurde doeken. Hoe is dat dan tot stand gekomen?
00:07:48 Klaas Jan: Nou ja, inderdaad. Je gaat eerst naar de management maatregelen kijken. Vervolgens ga je kijken van oké, welke zaken kun je nog meer doen om uiteindelijk nog een grotere reductie te kunnen halen? En toen in gesprek met onderzoekers van Wageningen kwam eigenlijk naar voren dat ja, ventilatie nog wel eens een heel groot effect kon hebben op de emissie. En van oudsher is eigenlijk ons geleerd van ja, die stal moet mooi open zijn, heel veel ventilatie. Maar toen hebben we toch gezegd nou laten we gewoon dat gaan proberen en laten we gaan monitoren, omdat we dat al meten van wat de effecten zijn.
00:08:22 Marijke: Ja en het mooie is, jij zit er druk bij te knikken. Ja dit soort dingen, ja weten we niet allemaal. D'r is ons geleerd inderdaad, die stal moet open.
00:08:31 Chris: Ja, nou, wat er eigenlijk aan de hand is, is dat vroeger hadden we een meettechniek waarbij je eigenlijk 24 uur een meting deed en dan wist je wat de 24 uurs waarde was van de ammoniak. En eigenlijk pas sinds kort zijn er betere meetmethoden voor en een goedkopere meetmethode om 365 dagen per jaar te gaan meten op het bedrijf van Klaas. Jan vindt dat eigenlijk al vanaf 2018 volgens mij helemaal plaats. En die dataset over wat heeft nou invloed op die emissie van die stal? Die wordt natuurlijk met de jaren groter en groter. En waar we nu eigenlijk vanuit het project, of waar Wageningen vanuit het project mee bezig is, is om een meta analyse te doen op wat zijn nou die effecten? En wat daar eigenlijk dus uitkwam is dat die ventilatie een stuk belangrijker was dan dat we eerder dachten. En wat we ook gezien hebben is dat bijvoorbeeld de ventilatie in de winter, als je er beter over nadenkt, is dat misschien logisch, maar in de winter is dat effect het sterkste.
00:09:26 Marijke: Ik kan een grap maken over een koe in de kont kijken, maar dat hoeft niet natuurlijk.
00:09:30 Chris: Nee, nee die staan er genoeg in de stal. Ja, je kan daar altijd een koe in de kont kijken, dat klopt ja. Maar wat Klaas Jan ook al aangaf is ik rij regelmatig ook door de polder en dan zie ik de stallen compleet open en dan denk ik ja ik kan nu wel mooi die koeien zien, maar dat gaat wel heel veel wind door die stal, die gaat dwars over de vloer en door de kelder en die neemt wel al die ammoniak mee naar buiten en kunnen we daar niet iets slims op bedenken? Dat is eigenlijk de gedachtegang volgens mij van alle partijen om dit te gaan doen. En het is echt niet zo dat we stallen dicht willen gaan maken of dat soort zaken, maar eigenlijk die excessen, in ieder geval van wind er doorheen. Die willen we eruit halen. Want ja, je denkt daar... maar dat is een vraag aan Klaas Jan ook, niet aan van oh, het gaat harder waaien dus ik ga meteen mijn windhoek omhoog doen. En als dat allemaal automatisch geregeld is, dan gaan die excessen er automatisch uit denk ik.
00:10:16 Marijke: Herken je dat?
00:10:17 Klaas Jan: Ja precies, want normaal gesproken bij ons, het doek of de gordijnen, Die zijn niet gestuurd. Dus tenzij het heel hard gaat stormen of heel hard gaat regenen, dan gaan ze omhoog. Maar voor de rest blijven ze eigenlijk ja naar beneden ja en totdat het heel hard gaat verliezen. Maar dat betekent wel dat als je t nu gestuurd hebt, dan hoef je daar zelf niet naar te kijken en heb je toch het resultaat van de emissiereductie. En tegelijkertijd blijft het stal klimaat gewoon gezond.
00:10:42 Marijke: Ja, kun je ze vertellen, want die doeken, die gordijnen worden dan ingehangen. Hoe heb jij de eerste dagen daar naar zitten kijken? Want het is ook wel bijzonder om te zien dat dat dus zo CO2 gestuurd wordt.
00:10:54 Klaas Jan: Ja nou de eerste dagen is het echt eventjes wennen en ook de instellingen moesten we kritisch naar kijken want het begin was het bij wijze van spreken bijna een flipperkast. Dan gingen we omhoog naar beneden en omhoog naar beneden dus de instellingen bepalen wel... en het liefst heb je dat toch een beetje dat het rustig gebeurt. Nou dat is helemaal aangepast en nu zie je gewoon, zeker In de winterdag zit ie vrij veel dicht, ook omdat we een grote stal hebben dus veel volume. Dus eigenlijk is de CO2 concentratie prima, dus dan hoef je niet zo gek veel te ventileren.
00:11:25 Marijke: Als jij maar zeker weet dat dat klimaat goed is binnen.
00:11:28 Klaas Jan: Precies.
00:11:29 Marijke: Als we kijken naar de tijdlijn van deze innovatie en welke impact het heeft, vanaf maart, zeg je, hangen de doeken er. Wat gaat er verder gebeuren?
00:11:39 Klaas Jan: De insteek is dat ze vooral in de wintermaanden willen gaan sturen, omdat je dan eigenlijk vaak te veel ventilatie hebt en daardoor te veel emissie en dat
de lucht concentratie in de stal gewoon goed is. Dus dan zul je zien dat de doeken wat meer dichtgaan en dan zul je ook de grote effecten hebben op de reductie.
00:11:58 Marijke: En het moment waarop we opnemen is in de winter dus spannende tijden volgens mij.
00:12:04 Klaas Jan: Ja, spannende tijden en wat we nu zien, want nu loopt ie ongeveer denk ik vijf zes weken, loopt ie op basis van de CO2 concentratie en de eerste resultaten zijn veelbelovend. Een veel lagere emissie en dat is ook veel meer dan wij in eerste instantie gedacht hadden.
00:12:21 Marijke: Mooi om te horen en ook mooi om te lezen dat bij heel veel boeren wordt er gemeten als het gaat over dat hele netwerk en dat ook werkelijk de emissies naar beneden gaan hè?
00:12:32 Chris: Ja dat klopt, er zijn 110 deelnemers van het netwerk en een heel deel wordt eigenlijk berekend met de kringloopwijzer, hoeveel de emissies daar naar beneden gaan. Nou, die prestaties zien er echt best wel goed uit, in 2023 ten opzichte van 2020 was ongeveer de reductie van ammoniak 20%. Voor methaan gaat het minder goed, dat blijft eigenlijk stabiel, maar daar hebben we ook veel minder maatregelen nog voor. En die vijftien bedrijven waar we echt meten, ja, daar checken we eigenlijk echt wat alle effecten zijn van diverse maatregelen op de metingen zelf.
00:13:11 Marijke: En kun je dus aan de knoppen draaien. Zoals jij zegt, dan hoeft het niet generiek, maar kun je maatwerk hebben.
00:13:17 Klaas Jan: Precies, een combinatie van zaken, dus jongvee bezetting, ruw eiwit in je rantsoen in combinatie met bijvoorbeeld melk er in, en nou ja, bijvoorbeeld een klimaat gestuurd of een CO2 gestuurde gordijn. Ja dan kun je echt die 30% gaan halen.
00:13:31 Marijke: Nou kan ik geen gedachten lezen van mensen die luisteren, maar die zullen ongetwijfeld denken ja en wat kost dat dan en wat voor investering? En voor wie is dit interessant? Kun je daar iets over vertellen?
00:13:42 Klaas Jan: Nou, de investeringen die zal ongeveer zijn € 8.000 tot € 10.000 is mijn inschatting. En zeker als dat meer gangbaar wordt, dan kan dat misschien nog wel goedkoper zijn. Omdat wij echt in een pilot zitten zijn dat nog geen investeringen vanuit onszelf, omdat we ook gewoon nog moeten leren van hoe werkt zo'n systeem en kun je een systeem echt gebruiken als reductie maatregel? Maar zodra die bewijslast er is, ja dan is het denk ik een maatregel die wat dat betreft rendabel kan zijn om de emissies te reduceren.
00:14:15 Chris: Ja, dat klopt. Nou ja, wat we gaan doen is dat we dus uit willen breiden ook
naar nog drie andere bedrijven. Omdat als je deze data analyse wil doen op één bedrijf, dat is natuurlijk heel weinig, dus waarschijnlijk gaan we het op nog drie andere bedrijven van het netwerk ook uitbreiden om eigenlijk die effecten van die winddoeken beter in kaart te kunnen brengen. En dan hopen we dat dus eigenlijk de ja, dat heet in ambtelijke termen soms een beetje de gereedschapskist van melkveehouders te kunnen toevoegen hoe ze emissies kunnen reduceren op hun melkveebedrijf.
00:14:52 Marijke: En we horen natuurlijk veel meer ondernemers die zeggen, dat is ook jullie missie, We willen gewoon impact hebben. We willen dat doen wat we kunnen. Wat betekent dit ook voor het ondernemerschap en het verwaarden hiervan?
00:15:04 Klaas Jan: Kijk voor het ondernemerschap voor ons, is het het prettigste dat je in de richting waar je op probeert te sturen. Dus minder emissies. Dat er eigenlijk een soort van, nou ik zou bijna zeggen uniforme taal is en dat je vanuit verschillende aspecten op één of andere manier daar baat bij hebt. Kijk minder stikstof de koe in, ja, dat is voor onszelf voordelig, want dan heb je in principe minder kosten. Heb je andere maatregelen die bijvoorbeeld wel bepaalde kosten met zich meebrengen, dan zou het mooi zijn dat je vanuit verschillende kanten, bijvoorbeeld vanuit je afnemer, vanuit de corporatie of vanuit de bank of vanuit het waterschap of vanuit regionale of nationale, Europese overheden dat je op die manier beloond wordt.
00:15:45 Marijke: Ja, en hoe kan het ministerie daar ook bij helpen, Chris?
00:15:48 Chris: Nou ja, we hebben verschillende trajecten lopen, talloze regelingen om boeren te investeren om te verduurzamen. En het het GLB wordt ook steeds meer gestuurd op basis van duurzaamheids prestaties. Dat is natuurlijk de financiële middelen die uit Brussel komen. Dus je ziet eigenlijk steeds meer dat de tendens daarheen gaat dat je betaald krijgt op die duurzaamheids prestaties.
00:16:12 Marijke: Ja, hoe zie jij dat? Wordt die waarde voldoende verzilverd, ook door alle stakeholders?
00:16:17 Klaas Jan: Nou ik denk dat dat de de goede kant op gaat. Laat ik het zo zeggen. Je ziet bijvoorbeeld vanuit de markt wordt er nog vooral gestuurd op basis van klimaat van de afnemers van de grote bedrijven is dat eigenlijk waar ze echt op proberen te sturen, op basis waarvan ze een beloning willen uitbetalen. Kijk je naar meer lokale milieueffecten zoals ammoniak, Ja, dan zie je vaak dat dat moet meer vanuit de lokale overheden komen en bijvoorbeeld vanuit banken. Maar goed, als je dat allemaal bij elkaar pakt dan zie je dat het gewoon wel stapje bij beetje de goeie kant op gaat.
00:16:49 Marijke: Ja, wat hebben jullie verder nog nodig om die stappen niet alleen zelf te maken als toch wel koploper, want jullie zijn al jarenlang bezig om allemaal goede maatregelen te nemen, maar ook voor de hele sector. Wat is er nodig?
00:17:02 Klaas Jan: In eerste instantie heb je natuurlijk meer kennis nodig. Nou, dat doe je eigenlijk ook op in programma's zoals Netwerk Praktijkbedrijven. En zodra je dat hebt dan is het goed om na te denken hoe kun je dat uiteindelijk gaan borgen zodat je dat in feite ook hard kan maken zodat dat ook eventueel voor een afnemer dat ie daarvoor wil betalen, dat dat op die manier gaat of dat het ook juridisch stand kan gaan houden.
00:17:22 Marijke: Ja, precies. Hoe kijk jij daarnaar als je hoort van goh, we zitten, we zijn al op de goede weg. Het zou mooi zijn om vooral ook dat lokaal of misschien regionaal nog meer te kunnen verwaarden.
00:17:33 Chris: Nou ja, wat Klaas Jan natuurlijk aangeeft is dat de de grote melk afnemers. Nemers. Die kijken heel erg van wat vindt de internationale consument belangrijk? En wat je dan ziet is dat het voornamelijk over methaan gaat. Want ammoniak is een vraagstuk wat in Vlaanderen en in Nederland tot de verbeelding spreekt. Maar als je niet hier de grens over rijdt, maar je rijdt de grens over naar Duitsland, heeft de consument daar veel minder mee. En hoe verder je eigenlijk van Nederland af gaat, hoe groter dat wordt. Dus je ziet dat wij als ministerie of als provincies heel erg sturen op die ammoniakemissie, terwijl de grote melk afnemers, melk gebruikers die sturen heel erg op die methaan.
00:18:15 Marijke: Ja dus wat is er nodig?
00:18:16 Klaas Jan: Nou, ik denk dat vooral vooral nodig is dat je uiteindelijk, dat een manier van monitoren, bijvoorbeeld met de KringloopWijzer, dat die eigenlijk vanuit verschillende partijen rondom die melkveehouder, dat die op die manier ook geaccepteerd worden en dat dat ook geborgd is. En dan kan het best zijn inderdaad dat je afnemer die richt zich meer op klimaat, maar bij overheden meer op ammoniak, maar dat je wel uiteindelijk dezelfde systematiek hebt en dat je dat ook dan met de reductie die je behaalt, inclusief bijvoorbeeld klimaatgestuurde gordijnen, dat die ook gewoon op die manier erkend wordt.
00:18:46 Marijke: Dezelfde taal, dezelfde indicatoren, dezelfde waardering.
00:18:49 Klaas Jan: Precies.
00:18:49 Marijke: Mooi. En het mooie is het is een podcast, dus niet iedereen ziet jou gezichtsuitdrukking Chris, maar het is mooi dat als het gaat over meten en weten dat jij enorm aangaat. Hoe is het voor jou om vanuit het ministerie op deze manier betrokken te zijn?
00:19:03 Chris: Boeren willen graag naar doelsturing. Dat hebben wij als ministerie ook helemaal omarmd. En we willen eigenlijk steeds meer kijken of we dus ook vergunningen kunnen afgeven waar een emissieplafond in staat. Normaal staat echt
de techniek voorgeschreven in de vergunning, maar dat een hoeveelheid kilo's in de vergunning staat.
00:19:19 Marijke: Dus het wat en niet het hoe toch?
00:19:21 Chris: Ja dat is inderdaad het wat, maar niet het hoe. Wat veel agrariërs of beleidsmakers hebben voorbij zien komen is dat de provincie Gelderland samen met twee gemeenten uit de Achterhoek ook de eerste vergunningen voor varkenshouders hebben afgegeven op basis van continu meten doel sturing. Met die provincie zijn we nu ook aan het kijken hoe we dat voor een melkveehouder kunnen doen. En op het moment dat je echt dat plafond hebt, ja, dan moet je natuurlijk echt als melkveehouder heel goed kunnen sturen op je emissies. En vroeger werd er gewoon... het systeem wat er nu is werd het eigenlijk vergund op een gemiddelde waarde. En ja, dan maakt eigenlijk die sturing hoe je dat precies doet niet echt uit, want je moest je houden aan je leaflet en dat je die vloer schoon moest houden, maar er stond eigenlijk niks over ventilatie of andere zaken. En op het moment dat je dus echt overgaat naar sturing, ja, dan heb je wel sturingsmogelijkheden nodig om onder dat plafond te kunnen blijven. Dus je moet eigenlijk best wel redelijk weten als veehouder. Hoe kan ik nou die emissies beïnvloeden? Nou, daar is dit project, maar ook die CO2 gestuurde winddoeken heel belangrijk is. Want als we veel beter begrijpen hoe die ventilatie nou effect heeft op de emissie, kan je dat als melkveehouder ook vervolgens weer, als je over dat plafond dreigt te gaan, er mee aan de gang om het weer onder dat plafond te krijgen. Dus ja, dat steeds beter begrijpen hoe die emissies werken in die stal is gewoon voor de toekomst van de melkveehouderij en de toekomst voor de beleidsvorming ontzettend belangrijk.
00:20:51 Marijke: Vertel eens, want volgens mij wil je wel reageren?
00:20:53 Klaas Jan: Nou ja, ik denk dat inderdaad doel sturing is waar we naartoe willen en de andere kant is dat het natuurlijk nooit vrijblijvend is. Dat betekent wel dat er dan echt ook verbeteringen plaats moeten vinden. En ik denk dat juist in het Netwerk Praktijkbedrijven programma dat we daar echt aan werken en hopelijk echt tot in ieder geval oplossingen komen die breder opgeschaald kunnen worden zodat de hele sector daar ook weer vooruit kan.
00:21:17 Marijke: Ja wat houdt de collega's soms nog tegen en wat zou jouw boodschap aan hen zijn die nu luisteren?
00:21:24 Klaas Jan: Ik denk wat sommigen misschien nog tegenhoudt is dat ze toch denken van: ja, ik kan wel iets gaan doen, maar ik word daar niet op beloond, ik krijg geen grotere vergunning, dan zit er geen impact voor mij.
00:21:35 Marijke: Of ik moet nog flink investeren?
00:21:38 Klaas Jan: Of ik moet nog flink investeren, Ja. Mijn advies zou zijn kijk gewoon naar
je eigen bedrijfsvoering, kijk naar je bedrijfsmanagement, want daar is eigenlijk vaak een win win situatie te behalen. Want als jij met minder jongvee, hetzelfde aantal melkkoeien kunt hebben, als jij je ruw eiwit energie rantsoen kunt verlagen zonder dat in de kosten gaat van de gezondheid en je melkproductie en dat is gewoon mogelijk, ja, dan is dat eigenlijk een win win, want je hebt en minder emissies en minder kosten.
00:22:04 Marijke: Ja, wat betekent het bezig zijn met innovatie voor jou?
00:22:07 Klaas Jan: Bezig zijn met innovatie betekent voor mij, dat houdt het natuurlijk leuk.
00:22:10 Marijke: De oogjes gaan glimmen dat is mooi om te zien.
00:22:12 Klaas Jan: Ja je bent ondernemer, dus je wilt gewoon nieuwe dingen gaan doen. Je wilt vooruit, je ziet dat de maatschappij verandert en je ziet dat de maatschappij meer eist van onze sector. Dus als je daar mee aan de slag kunt en op een praktische manier zin en dingen kunt gaan doen, dan is dat altijd leuk.
00:22:25 Marijke: Mooi en die doelstellingen, zijn die haalbaar als het gaat om uitstoot?
00:22:29 Klaas Jan: Ik denk voor ammoniak dat we een heel eind gaan komen in de combinatie van innovaties en management maatregelen. Ten aanzien van methaan, bij ons bedrijf, daar zie je wel vooruitgang, maar dat is nog beperkt. Dus daar moeten we heel kritisch gaan kijken van oké, welke stappen kunnen we daar nog gaan nemen?
00:22:50 Marijke: Maar hoe is het voor jou... want je werkt bij het ministerie, maar hoe is het voor jou om aan de keukentafel te zitten of nog beter in de stal te lopen en de impact te zien van wat jullie met elkaar doen?
00:23:00 Chris: Eigenlijk wel heel vertrouwd. Ik denk dat ik zeker elke twee weken, maar bijna wel elke week bij een veehouder op bezoek kom om te kijken naar een project van ons.
00:23:11 Marijke: Wat zou je willen zeggen tegen ondernemers die nu luisteren en denken ja, ik vind het wel interessant, ik heb wat koudwatervrees of hoe gaan we dat doen? Wat zou je willen zeggen?
00:23:20 Chris: Nou, ik denk dat het altijd gewoon goed is om dingen uit te proberen. Zeker natuurlijk met met betrekking tot maatschappelijke opgaven. Dus ik zou willen zeggen van probeer het gewoon. En dat is eigenlijk de boodschap.
00:23:35 Marijke: Ja, en voor wie is het geschikt? Want er zijn natuurlijk verschillende typen bedrijven of veehouders.
00:23:41 Klaas Jan: En hangt natuurlijk een beetje af van de stal, maar zeg maar de meeste nieuwe stallen. Dit zijn vrij open stallen, die hebben vaak gordijnen die vaak ook al klimaat gestuurd zijn, maar vaak meer op temperatuur en wind. Voor die stallen is het geschikt, want daar kun je eigenlijk vrij makkelijk met een besturingskast kun je laten sturen op de CO2 concentratie.
00:24:02 Marijke: Ja, en jij hebt koeien?
00:24:04 Klaas Jan: Ja, in principe is het systeem geschikt voor alle bedrijfssystemen met open stallen, dus dat zal ook in principe voor de geitenhouderij ook toepasbaar zijn.
00:24:12 Marijke: Mooi, van een open stal naar een open blik, want mensen denken misschien ach wat een gedoe en geregel, waar zou jij de mensen naartoe willen verwijzen die al nieuwsgierig worden?
00:24:21 Chris: Nou, ik denk dat het op twee plekken kan. Het ene is de website van Groeien naar morgen en het andere is op de website van Netwerk Praktijkbedrijven waar we ook alle informatie delen over het project.
00:24:31 Marijke: Ja en ik heb er heel lang door kunnen grasduinen. Maar vooral ook hele mooie verhalen uit de praktijk van ondernemers die net als jij zeggen kijk het lukt gewoon.
00:24:42 Klaas Jan: We hebben een melkveebedrijf niet voor één generatie, maar ook voor de volgende generatie. Dus je wilt ook zorgen dat die volgende generatie weer verder kan met het bedrijf en dat dat past binnen de maatschappelijke behoefte en grenzen.
00:24:58 Marijke: Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur en uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over de automatische winddoeken of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.nl.

00:00:02 Marijke: Dit is 'Voeten in de Aarde', Een podcast waar ik, Marijke Roskam, boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Deze aflevering ben ik op bezoek bij Melkveebedrijf Waaiseweelde, een gangbare veehouderij in De Meern, in de provincie Utrecht. Ik ontmoet eigenaar Marije Klever om te praten over agrarisch natuurbeheer in de landbouw.
00:00:31 Marije: En het is denk ik voor de landbouw heel mooi als we naast dat we zorgen voor goed voedsel, ook kunnen zeggen: hé, de boeren zorgen voor een mooie, sterke en gezonde leefomgeving.
00:00:40 Marijke: Naast dat Marije op haar eigen bedrijf heeft gezorgd voor een fijnere leefomgeving voor weidevogels, is ze ook druk bezig om andere agrariërs te ondersteunen. Ze is in 2023 voorzitter geworden van Boer en Natuur, de landelijke organisatie die de Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer regeling uitvoert. Die regeling is onder andere door Aard Mulders bedacht. Hij werkt als beleidscoördinator bij het Ministerie en met feedback van mensen zoals Marije probeert hij de regeling verder te ontwikkelen. Ook Aard nodig ik uit in De Meern.
00:01:05 Aard: Het is een regeling met collectieve groepen van boeren die samenwerken om in hun gebied iets te doen voor natuur, met name soorten, met name weide- en akkervogels.
00:01:14 Marijke: Straks vertellen Aard en Marije meer over de regeling. Maar eerst neemt Marije me nog even mee op haar land. Ik ben namelijk wel benieuwd naar haar plasdras, de natuurinclusieve maatregel die Marije heeft doorgevoerd. We kijken naar jouw plasdras. Kan jij vertellen wat daar richting het voorjaar en de zomer gebeurt?
00:01:30 Marije: Ja, dan bouw ik eigenlijk een soort dijkje en daarna pomp ik water het land op. Normaal als boer denk je dat wil ik niet, maar dat doe ik dan dus juist wel en dan ontstaat er een klein klein meertje zou je kunnen zeggen en daar komen dan de vogels op af. En als je dan hier staat dan zie je gewoon allerlei vogels, waaronder ook de kievit waar ik het vooral voor doe. Maar je ziet ook een gans, een eend. Bepaalde dieren die bij de sloot leven, dus dat is wel heel leuk.
00:01:56 Marijke: En voordat je zo'n stap zet, dat kost wel even tijd. Hoe heb je dit kunnen realiseren?
00:02:02 Marije: Ik ben in overleg gegaan met het collectief hier uit de buurt van: nou ik heb een perceel, daar zitten best wat weidevogels. Kunnen we ze nog meer
ondersteunen? En toen kwam dit idee, omdat dit de vogels ondersteunde. Toen heb ik wel even nagedacht, want je mist wel een stukje opbrengst. Maar tegelijkertijd, nou ja, ik dacht ik ga het maar gewoon proberen, want je krijgt ook een stukje vergoeding. Ja, ik heb daaromheen ook kruiden, dat zie je ook wel een beetje als je de weilanden met elkaar vergelijkt. Nou, dat geeft ook weer een stukje extra biodiversiteit.
00:02:28 Marijke: En kruidenrijk is niet alleen voor de vogels goed, maar ik kan me ook voorstellen dat het voor je bedrijf ook goed is.
00:02:34 Marije: Ja, het was voor mij ook een experiment van: nou zijn de koeien er gek op of geven ze er ook überhaupt melk van? Nou ja, dat lijkt ook wel aardig uit te pakken, dus dan ga je ook eerder nog weer een ander perceel daar ook mee inzaaien. En ik zou het zelf ook heel jammer vinden als de weidevogels verdwijnen, dus ik vind het ook leuk om daaraan bij te dragen.
00:02:51 Marijke: Want vertel eens, dan loop je hier door de stal en dan kijk je naar buiten en zie je dan werkelijk meer vogels? En wat doet dat met je?
00:02:57 Marije: Ja, dat had ik zelf ook niet zo direct verwacht. Ik denk, nou we leggen dat neer en dan moet je dat maar een paar jaar aanzien en dan wordt het misschien een keer een beetje beter. Maar eigenlijk meteen het eerste jaar zag ik al veel meer vogels, dus dat is wel hartstikke leuk.
00:03:09 Marijke: Mooi om te zien, want in een podcast zie je iemands pretogen niet, maar je je staat er bij te glimlachen. Jij noemde al dat collectief en ook van goh, daar is een regeling voor. Kun je daar iets meer over vertellen?
00:03:20 Marije: Uhm, ja dus door heel Nederland heen zijn er collectieven van boeren die de Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer regeling uitvoeren met elkaar en die hebben ook mensen in dienst die dan boeren adviseren over wat past bij jouw bedrijf. Dus met die collectieven kijk je eigenlijk wat waar het beste kan en ook het meeste oplevert, ecologisch. En je kijkt samen met die boer wat bij jouw bedrijf past, zodat het ook in de bedrijfsvoering goed aansluit.
00:03:45 Marijke: En deze podcast gaat over innovatie en dit is eigenlijk het heruitvinden van hoe je als boer met dat landschap werkt.
00:03:53 Marije: Ja, ik denk wat het innovatieve wel is, is de manier van werken met zo'n collectief. Want dat collectief praat niet alleen met mij, maar ook met mijn buren. En eigenlijk maken zij gezamenlijk met de boeren hier in de buurt een goed landschap met schoon water wat goed is voor weidevogels en wat past bij de bedrijven hier. Dus dat leggen van die puzzel en dat collectief met elkaar doen, dat is denk ik het innovatieve.
00:04:15 Marijke: En nog even over die kievit. Want dat is een soort liefde hè?
00:04:19 Marije: Ja, dat is toch een beetje de vogel die bij de melkveehouderij en bij het boeren gebeuren hoort, dus het zou heel gek zijn als die er niet meer is.
00:04:27 Marijke: Het is nu nog koud en fris, maar zodra die kievit dan weer door jou in het land te zien is dan dan gaat je hart wel open denk ik?
00:04:33 Marije: Ja zeker en dat is ook bij de rest van de mensen die mij helpen op de boerderij en dat is ook leuk.
00:04:41 Marijke: Marije en ik lopen nog even de stal in, waar ze mij de twee kalfjes laat zien die die nacht nog geboren zijn. Vervolgens ruilen we de stal in voor haar huis waar we plaats nemen aan de keukentafel met mooi uitzicht op de omliggende weilanden. Daar schuift ook Aard bij ons aan zodat we verder kunnen praten over de ANLB regeling. Aard, welkom. Wij hebben net gekeken naar het gebied waar plas dras is en waar de kievit gelukkig weer terug komt met heel veel andere vogels. Ik zie jou al glimlachen, want dat is het effect of de impact van zo'n regeling. Kun je iets meer vertellen over wat de regeling behelst?
00:05:19 Aard: Het is een regeling met collectieve groepen van boeren die samenwerken om in hun gebied iets te doen voor natuur, met name soorten, met name weide- en akkervogels. Maar dat kan ook zijn voor water of voor klimaat. En het gaat eigenlijk over de samenwerking die boeren daarin hebben. En dan moet je eigenlijk, omdat vaak die gebieden te klein zijn voor één boer of te groot. Dan moet je dus gewoon meerdere boeren hebben die samenwerken. En door die samenwerking krijg je ook vaak veel betere gebieden. En dat zie je ook. In 2016 is de regeling begonnen en je ziet gewoon een kentering in dat de kwaliteit van deze gebieden best behoorlijk is toegenomen.
00:05:56 Marijke: Wat voor verhalen hoor je terug? Want wij hoorden net al Marije vertellen over, ja eigenlijk tot jouw grote verbazing hoeveel vogels je al zag. Wat hoor je verder terug?
00:06:05 Aard: Wat er eigenlijk gebeurd is, de mensen die meedoen voor 2016, was dit maar een mediocre bezigheid voor boeren en na 2016, toen ze ook veel meer zelf het initiatief hebben gekregen om zelf in het gebied dingen te ontwikkelen, zijn boeren het belangrijker gaan vinden en is het ook veel meer een gesprek rond de keukentafel geworden, waar boeren echt daadwerkelijk met interesse voor die vogels dingen willen gaan doen. En uiteindelijk gaat het natuurlijk om de intrinsieke motivatie. Dus met die omslag, denk ik dat we al heel veel bereikt hebben. En wat we nu natuurlijk willen is nog veel meer vergroten.
00:06:48 Marijke: En als we dan kijken naar hoe het in de praktijk werkt, want er zitten ook
financiële voordelen bij. Er zitten ook voordelen bij voor de natuur. Hoe werkt dat systeem?
00:06:59 Aard: Nou ja, in basis: wij als overheid sluiten een contract af met een collectief en het collectief verzamelt de boeren om zich heen om dat uit te gaan voeren en maakt dan daar een leefgebied, een habitat van. Het is een onderdeel van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, dat is vrij star beleid, maar door die collectieven ertussen te plaatsen zit er veel meer flexibiliteit in. En daarnaast heb je continuïteit. Maar het belangrijkste voor een goedwerkend collectief is vaak toch wel de gebiedscoördinator. Degene die echt bij de boer aan tafel gaat zitten en die de boer belt wanneer die iets nodig heeft of denkt van er is iets aan de hand wat niet klopt, dus die nabijheid is ook heel belangrijk.
00:07:40 Marijke: Ja, en dat is de systeeminnovatie dat er veel meer in vertrouwen gebeurt. Ik kijk ook even vragen naar Marije. Herken je dat?
00:07:47 Marije: Ja, ik denk dat het inderdaad klopt. Dat het heel fijn is dat er gewoon iemand bij jou aan de keukentafel komt om met jou te overleggen van hoe zit jouw bedrijf in elkaar? Welke opgaves zijn er bij jou in de omgeving? Of dat nou is met weide- of akkervogels of misschien wel juist water of klimaat. En hoe kan je daar dan met de instrumenten, met name dus het ANLB daaraan bijdragen? En dan wordt het toch iets minder abstract dan dat er ergens een regeling is op een website en waarbij je weet dat je door allerlei formulieren en ingewikkelde termen moet, kan je er gewoon met iemand over sparren en die gaat je ook helpen om het uiteindelijk uitgevoerd te krijgen.
00:08:25 Marijke: En er zullen ook ondernemers denken ja, hoe werkt dat dan precies? Misschien wel eens een regeling of iets van subsidie aangevraagd, maar hoe werkt dit dan in de praktijk?
00:08:35 Marije: Je hebt eigenlijk per regeling, of ja per maatregel moet ik zeggen, een bedrag. Dus voor plasdras staat een bepaald bedrag voor het toepassen van voorweide staat een bepaald bedrag. Als je een aantal maatregelen bij elkaar combineert, krijg je vaak nog een soort toeslag omdat dan maak je echt een mozaïekje op je eigen bedrijf. Dus zo kan je eigenlijk best wel duidelijk voor jezelf ook afwegen van: hé, past dit voor mij, kan dit voor mij uit? En natuurlijk zouden wij als boeren graag zien dat de vergoedingen nog iets hoger zouden zijn, omdat het dan nog meer concurrerend is met de landbouw en met het voedselproductie gedeelte.
00:09:12 Marijke: Want dat is nu nog niet het geval?
00:09:13 Marije: Nee, het is meer een soort onkostenvergoeding, dus dan moet je echt wel kijken van: hé past dit net bij mijn bedrijf op een manier omdat dat een stukje grond is die ik toch niet zo heel efficiënt gebruik? En dan kan het misschien voor jou wel uit.
En het zou natuurlijk mooi zijn als het een volwaardige tak wordt en echt een verdienmodel.
00:09:30 Marijke: Ja, echt een verwaarding.
00:09:31 Marije: Ja, ja, precies.
00:09:32 Marijke: Mooi. En dan nog even, mensen investeren ergens in of die die gaan aan de slag. Is het zo dat je dan over zoveel tijd komt dat dan ergens op een rekening? Of ik stel maar gewoon een hele Nederlandse vraag: wat schuift het en wat doet het?
00:09:47 Marije: Ja dus dan van tevoren spreek je af, deze maatregelen ga ik doen. Er wordt ook gekeken of je die echt gedaan hebt. En dan als dan het jaar voorbij is, dan pas krijg je uitbetaald. Dus dat duurt wel eventjes.
00:09:59 Aard: Ja, ja, eigenlijk 1,5 jaar, van dat je besluit om het te gaan doen totdat je je geld krijgt. Ja dus dat is best een lange tijd. En we zijn inderdaad bezig met het kijken hoe de vergoedingen verhoogd kunnen worden zodat ze meer concurrerend worden en ook een serieus alternatief worden voor een hoog productief bedrijf. Vergoedingen zijn wel gestegen sinds 2023 met bijna 30%. En dat heeft te maken met het nieuw Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Maar hier wordt gewoon aan gewerkt en zeker als je met langjarige contracten wilt gaan werken, wat de bedoeling is, is het natuurlijk ook van belang dat vergoedingen met de tijd ook stijgen. Anders is t niet loonzaam om een langjarig contract aan te gaan.
00:10:43 Marijke: Nee, een bepaalde indexatie. En over het ontwerp van zo'n regeling, want wij spraken even en ik zei: kom je vaker op boerenerven? Ja zeker, zei jij, want vooral bij dat ontwerp, je bent beleidsadviseur, maar dat betekent niet dat je enkel en alleen in Den Haag zit?
00:11:00 Aard: Nee, zeker niet in de ontwerpfase. En deze regeling is ontworpen echt samen met boeren, met mensen van agrarisch natuurverenigingen, dat was nog voor de tijd van de collectieven, maar ook mensen van natuurorganisaties en dan ook mensen van de overheid. Maar gewoon samen gaan zitten om te kijken van hoe kunnen we nou een goede regeling maken.
00:11:23 Marijke: En dat samen viel mij op trouwens, want jullie troffen elkaar, niks een afgepaste hand, maar een welgemeende knuffel. Dat vond ik wel opvallend. Ik dacht: er komt een beleidsadviseur op een erf... en ik zie jou lachen, Marije. Snap je wat ik bedoel? Daar zit ook iets heel gezamenlijks in.
00:11:40 Marije: Nou dat is zeker waar. Ik ben ook een jaar voorzitter van BoerenNatuur, dus de vereniging die samen met de collectieven dit zeg maar uitvoert. En ik vind het iets heel moois in de landbouw is natuurlijk heel veel aan de hand. Best wel veel
moeilijke dossiers waar je niet in verder komt. En dit is juist een dossier of een onderwerp waar je zowel vanuit Den Haag als op het boerenerf stappen wil zetten en waar je dus ook elkaar vindt om iets moois neer te zetten.
00:12:06 Marijke: En dat lag in die knuffel besloten?
00:12:08 Marije: Ja wij zijn iets aan het bouwen met elkaar en nou dat is gewoon heel leuk. En dat zit ook in hoe je met elkaar omgaat.
00:12:15 Marijke: Wat gebeurt er bij dat collectief? Want dat is even goed om te benoemen, bij BoerenNatuur, daar ben je voorzitter van. Wat gebeurt daar aan innovatie met elkaar?
00:12:26 Marije: Ja dus BoerenNatuur is de koepel van de collectieven en de collectieven hebben eigenlijk dat systeem dat je in een gebied gaat kijken om een zo goed mogelijk leefgebied te maken voor een bepaalde soort. En ik denk dat het innovatieve is dat we bijvoorbeeld ook een eigen ICT systeem hebben om dat allemaal goed in te tekenen. Dat we eigen manieren hebben om het te schouwen en te controleren.
00:12:49 Marijke: Eigen, eigen, eigen, hoor ik terug.
00:12:52 Marije: Ja het is wel echt...
00:12:52 Marijke: Van jullie zelf?
00:12:54 Marije: Ja precies en daarmee zitten we ook als boeren zelf aan het stuur.
00:12:57 Marijke: Ja het is niet meer wat je overkomt of wat je nog wel eens terug hoort van ja, allerlei regels die maar over je heen gestort worden. Het heeft een heel ander karakter.
00:13:06 Marije: Nee het is ook vrijwillig. Bij sommige boeren of boerenbedrijven past het niet: nou, die doen niet mee, dat is ook prima. Maar juist bij de bedrijven waar het past, wordt maximaal gezocht van hey, hoe kan je hier aan meedoen?
00:13:15 Marijke: Ja, het is vrijwillig, maar niet vrijblijvend. Heb ik het goed genoteerd?
00:13:19 Marije: Ja, als je natuurlijk zegt: ik ga dit doen, dan wordt er ook verwacht dat je het gaat doen.
00:13:22 Aard: En dat zit ook veel in de discussie met die gebiedscoördinatoren. Dat je dus ook wel met een boer bespreekt waar iets het meest effectief is. Het is niet zomaar
dat je overal kunt doen wat je wilt, maar als je meedoet, dan moet je natuurlijk wel passen binnen het grotere plaatje.
00:13:40 Marijke: Precies, het is het collectieve idee. En dan is het van dat idee naar werkelijk realiseren. Waar liep je misschien ook wel eens tegenaan?
00:13:49 Marije: Ja, nou plasdras, je kent de plaatjes, maar het collectief die hebben ook de pomp bijvoorbeeld geleverd om het water uit de sloot op het land te pompen. Ze hebben de eerste keer meegeholpen om het dijkje te maken.
00:14:01 Marijke: Ja want dat hoorde ik jou natuurlijk vertellen, maak ik een dijkje, nou maak ik een dijkje, hoe zit dat in elkaar?
00:14:08 Marije: Nou, het is niet heel ingewikkeld, maar je moet het wel net even weten van nou dat je een gedeelte van je greppel moet je dicht zetten met een pijpje erin zodat je op een gegeven moment weer af kan laten lopen en zo. Nou ja, even hoe dat in mekaar zit, dat komt dan zo'n veldcoördinator met jou bespreken en als je zegt van: joh ik zie het niet meer zitten, nou dan kom ik straks nog even langs om je te helpen. Dus nou dat was helemaal leuk natuurlijk.
00:14:28 Marijke: Dus voor de boeren die nu luisteren en denken: ja waar begin ik aan? Het is bij mij best wel spannend. Ik hoor jou zeggen eigenlijk, als je aangeeft ik zit ergens mee of hoe moet ik dit aanvliegen? Dan is het niet één keer een consult en veel plezier maar je wordt steeds geholpen eigenlijk.
00:14:45 Marije: Ja en wat denk ik ook heel leuk is dat je dus naast dat je dit gaat doen, dat je ook nog een keer met alle boeren uit de buurt bij elkaar komt en gaat kijken wat heeft het nou met de vogelstand gedaan. Dus je hebt ook een stukje terugkoppeling en ik denk dat het daarom ook wel goed bij de landbouw past. Of je nou aardappels verbouwt of gras voor je koeien. Nu ben je zeg maar, in mijn geval dan, met kieviten bezig om daar resultaten te boeken.
00:15:08 Marijke: Hoor je dat veel terug, dat dat collectief dus ook op die manier zo werkt?
00:15:13 Aard: Ja, wat je ook veel terughoort is gewoon de flexibiliteit. Kijk je hebt bijvoorbeeld uitgesteld maaibeheer. Dat is dan iets wat je dan langs zo'n plasdras, een stukje vanaf legt. Ja als er nog kieviten zitten, dan heb je gewoon gesprekken met je gebiedscoördinator wanneer dan wel te maaien of dan niet te maaien. Dus er zit veel meer flexibiliteit in het systeem, aangepast aan de situatie van de kievit. Het ene jaar zit ie er langer, het andere jaar korter en dat kun je dus aanpassen. Daarmee heb je dus ook veel meer overleg met die gebiedscoördinator. En dat maakt het ook veel meer iemands eigen ding.
00:15:52 Marijke: Er zijn steeds meer boeren die zeggen ik wil daarmee aan de slag. Zelfs
zodanig dat er ook gezegd wordt ja, d'r zijn wachtlijsten, zo rap kunnen we niet. Ja, hoe zien jullie dat en wat is er met mekaar te doen?
00:16:07 Marije: Ja, de collectieven, die bestaan al een aantal jaren. En ook al werd het budget langzaamaan wel een beetje uitgebreid, zag je toch dat er meer boeren zich melden bij het collectief dan dat er budget was. Dus we hopen nu ook nu er meer budget komt, dat we in ieder geval ook met die wachtlijsten aan de slag kunnen. Want ja, als boeren graag willen, maar ze kunnen niet, is dat eigenlijk gewoon heel erg zonde.
00:16:27 Aard: Nee, en dat is ook de bedoeling. Kijk in basis, het systeem wat we hadden tot 2016 had een afnemend aantal boeren, dus we hadden steeds minder boeren die mee wilden doen en nu is het duidelijk groeiend. Dat geeft natuurlijk ook dat wij denken dat er perspectief zit in het bijna verdriedubbelen van het areaal. En dus ook om iets met die wachtlijsten te doen. En eigenlijk ook wel best snel omdat het laten wachten van boeren, dat is niet bevorderlijk voor hun bereidheid om deel te nemen.
00:16:56 Marijke: Nee, daar moet vaart achter komen. Als we nog kijken naar wat er beter kan. Als je toch een hotline hebt hier aan de keukentafel met Aard, aan welke knop zou je willen draaien?
00:17:07 Marije: Nou wat best wel uitdagend is en dat is ook gewoon wat het is om boer te zijn, is dat je met heel veel regelingen te maken hebt en dat ze ook allemaal een beetje met elkaar samenhangen, maar dan soms ook weer net niet helemaal lekker zeg maar.
00:17:18 Marijke: Heb je een voorbeeld?
00:17:19 Marije: Nou even terug zijn de Eco-regelingen ingevoerd. Dat zijn ook regelingen die stimuleren om bijvoorbeeld biodiversiteit versterken, maar die sluiten dan eigenlijk weer net niet goed aan op het ANLB. Dus dan zat je van hoe krijg je dat goed bij elkaar geregeld? Nou ja, dat zou heel mooi zijn als regelingen elkaar gaan versterken in plaats van dat ze elkaar in de weg zitten.
00:17:42 Marijke: Ik zie een mentale notitie gemaakt worden en het zal niet de eerste keer zijn dat je dit terughoort Aard?
00:17:48 Aard: Nee dat is niet de eerste keer. En daar werken we ook wel aan om dat te verbeteren. Maar daar moet nog best veel aan gebeuren. Dat zit vaak ook in definities en in de complexiteit van beleid als geheel. Wij hebben hele verschillende definities. Aan de ene kant bijvoorbeeld in de mestwetgeving, dan weer in het gemeenschappelijk landbouwbeleid, wat dan weer collideert bijvoorbeeld met iets met we willen binnen het ANLB. En dat heeft veel afstemming nodig en dus ook veel gesprek. Soms is het niet mogelijk, soms moet je ook een ding accepteren en dat dus gewoon niet maken. Dus te ingewikkeld moet je het ook niet willen. Maar daar
valt gewoon veel te winnen. En willen we dus gaan uitbreiden zoals we willen, dan zullen we ook die dingen wel echt aan moeten gaan pakken.
00:18:32 Marijke: Juist. Dus daar wordt hard aan gewerkt. Sowieso wordt er hard gewerkt aan de impact van de regeling en dus ook het uitbreiden ervan. Daar horen wat indrukwekkende getallen bij, want jij zei al voorheen was iets: sommige boeren deden dat erbij, nou hartstikke leuk, maar het wordt nu veel meer gemeengoed als ik het hoor.
00:18:52 Aard: Ja, kijk, in het regeerakkoord, hoofdlijnenakkoord staat gewoon een bedrag genoemd, dat is voor Agrarisch Natuurbeheer, dat is iets breder dan het ANLB, gaan laten groeien met 500 miljoen. En het is nu 120 miljoen. Dat zijn enorme bedragen natuurlijk en dat staat ook in de brief. Dat wij dus het aantal hectares van 100.000 laten groeien naar 280.000. Dat is een verdrievoudiging. Maar ook staat er dat het beheer in gebieden verzwaard zal moeten worden. Dat speelt heel veel met de discussie over de grutto die nu natuurlijk speelt. En dat heeft best een grote doorwerking, want zwaar beheer heeft gewoon veel meer impact op een bedrijfsvoering dan wanneer je een uitgesteld maaibeheer hebt of iets dergelijks.
00:19:34 Marijke: Heb je een voorbeeld van dat zwaar beheer zonder dat ondernemers nu denken: oef dat wordt heel zwaar?
00:19:39 Aard: Nou, zwaar beheer is zoiets als een plasdras gecombineerd met kruidenrijk grasland, dat soort dingen. Dus dan heb je ook jouw opbrengsten qua maaien worden gewoon duidelijk minder. Plasdras kun je niet maaien, die zijn nat. En ja, dat heeft dus ook een groot effect. Zeker omdat, grond is duur. Je hebt vaak je grond nodig voor je koeien want die is afgestemd op je koeien. En heb je dan veel meer zwaar beheer? Betekent dat ook dat je dus ook voer voor de koeien ergens anders weer vandaan moet gaan halen?
00:20:11 Marijke: En die afweging, ja dat hoor je veel. Uh uh boeren hoor je daar inderdaad over. Ik hoorde jou ook wel aan de andere kant zeggen: goh, dat kruidenrijk heeft mij ook veel gebracht, niet alleen financieel qua regeling.
00:20:24 Marije: Ja dus op het perceel waar de plasdras zit, is hetgene wat nog droog is. Daar zit bij mij kruiden. Dat was voor mij ook wel gewoon een keer wat anders proberen want de rest van mijn percelen zijn gewoon gras. Ja en eigenlijk bleek dat het best wel goed paste, ook bij het melkvee, die zijn er en ze zijn er gek op. En het is echt niet dat als je een stukje van je rantsoen kruidenrijk maakt, dat je meteen al je melk kwijt bent. Dus zo leer je ook weer van: hey, het past in mijn bedrijfsvoering.
00:20:51 Marijke: Ja dat is ook weer innoveren. Tot slot maken we deze podcast ook voor die ondernemers die denken: ja, ik wil wel. Ik vind die innovatie wel interessant. Maar hoe werkt het eigenlijk? Wat zou je tegen hen willen zeggen? Of misschien wat zeg je ook wel tegen collega's in de buurt?
00:21:08 Marije: Nou, ik denk dat er nu met deze regering en met het budget wat er structureel is vrijgemaakt dat je als boer echt de kans gaat krijgen om naast voedselproducent ook producent wordt van een schone of sterke leefomgeving door soorten te beschermen, waterkwaliteit te verbeteren en stappen te zetten op klimaat. Dus kijk daar gewoon naar, samen met je collectief of daar voor jou wat in zit. En zo niet, dat kan ook, maar dan weet je in ieder geval welke kansen er straks liggen, want er liggen echt meer kansen dan dat er in het verleden lagen doordat er gewoon meer budget komt. En het is denk ik voor de landbouw heel mooi als we naast dat we zorgen voor goed voedsel ook kunnen zeggen: hé, de boeren zorgen voor een mooie en sterke en gezonde leefomgeving.
00:21:50 Marijke: Ja, want dat heeft iedereen wel in zijn hart zitten.
00:21:53 Marije: Ja, dat denk ik
00:21:54 Marijke: Aanvullend Aard, wat zou jij willen laten landen tussen de oren?
00:21:58 Aard: Er zijn gewoon veel gebieden in Nederland waar dit denk ik heel goed past en ook bij veel boeren. Kijk, ik ga er altijd van uit: Boeren houden ook gewoon van de natuur, dus daarom geen probleem.
00:22:07 Marijke: Dat is geen hobby of een overtuiging, dat is gewoon wat in je zit.
00:22:11 Aard: En dus. En dan ben ik het eens met Marije. Uhm, ga dan in gesprek met het collectief. Het is een lang proces. We gaan uh tot en met 2030 gaan waarover uitbreiden dus het is ook niet meteen dat je vandaag de keuze hoeft te maken. Je kunt er vandaag wel over na gaan denken.
00:22:26 Marijke: Ja, en het is ook niet zo dat iets over vier jaar weer anders is.
00:22:30 Aard: Nee, nou kijk, als je werkt met langjarige beschikkingen is dat sowieso niet. Zitten wel wat haakjes en oogjes aan verplichtingen. We werken wel door maar juist de continuïteit is hier erg sterk van belang. Maar dat geldt natuurlijk voor de natuur ook.
00:22:47 Marijke: Ja, wat vind jij een schitterend uh uh compliment of een verhaal, Want we zitten nu aan de keukentafel bij Marije. Maar zo zijn er tal van Marije, zij en andere agrariërs die het zo doen. Waar krijg jij nou kippenvel van?
00:23:01 Aard: Uhm, nou vaak werd er in het begin gedacht van Agrarisch natuurbeheer is voor die keuterboeren, die kleine broertjes die eigenlijk niet echt meer aan t boeren zijn en dan doen ze er een beetje natuur bij.
00:23:13 Marijke: Precies oud trekkertje...
00:23:16 Aard: Ja, en wat je zag toen wij startten met dit systeem is, dat het eerste jaar nog niet, Maar op een bepaald moment gingen er steeds meer grote boeren meedoen en die hebben veel meer ruimte in hun bedrijf en beweging. En zag je ineens boeren omdat ze lid wilden zijn van het collectief, al kregen ze niet voor betaald, legden ze gewoon plasdras aan, dat soort dingen. Om daarna dan wel wetend dat ze over een paar jaar dan weer wel daar subsidie voor zouden krijgen. Dus het is gaan leven in het gebied en dat vind ik het mooiste.
00:23:45 Marijke: Tot slot nog, ik zag een mooie bordje met volgens mij de naam van jouw vader op het erf en en je vertelde mij van ja, t is zo mooi om te zien dat niet alleen die nieuwe generatie, maar dat juist ook de oudere generatie, dat je daar samen zoveel plezier aan beleeft. Kun je daar iets over vertellen?
00:24:04 Marije: Ja dat is wel leuk, want mijn vader is tachtig, dus die kent ook wel de tijd dat er nog heel veel weidevogels waren. Precies. En toen kwam het collectief dus praten over die maatregelen. En toen had ik mijn vader daar ook bij uitgenodigd en die werd ook helemaal weer fanatiek van joh, die vogels moeten terug komen en vroeger zaten ze er ook, dus het moet kunnen en we moeten ervoor gaan. En dat vind ik wel mooi. Dat het dus ook binnen ons melkveebedrijf, binnen het gezin, de familie ook gewoon leeft dat dit erbij hoort. En daar word je nu toe in staat gesteld om daar ook iets voor te doen. Terwijl het eerste jaar kon het eigenlijk gewoon kostentechnisch niet. Nee. Dus. Dat enthousiasme vind ik wel heel leuk. Bij mezelf, maar ook bij mijn vader.
00:24:44 Marijke: Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur en uitgevoerd door Havas LemZ en Microphone Media. Wil je meer weten over agrarisch natuurbeheer of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.nl

00:00:01 Marijke: Dit is Voeten in de aarde. Een podcast waarin ik, Marijke Roskam boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Voor deze aflevering reis ik af naar het hoge Noorden, oftewel Groningen en bevind ik mij in Kiel-Windeweer. Ik word hartelijk ontvangen door Kor Hoving, mede-eigenaar van de HS Group BV. Kor begon ooit met akkerbouw en kippen en breidde gaandeweg zijn onderneming uit met een bouwbedrijf, transport, administratiekantoor en uitzendbureau. Inmiddels werken er ruim vijftig werknemers. Achttien jaar geleden begon hij als een van de eerste in de regio met vezelhennepteelt. Kor weet als geen ander hoe dit veelzijdige gewas in elkaar steekt.

00:00:59 Kor: Voordat je gaat zaaien moet je eigenlijk wel zorgen dat je ook de afzet geregeld hebt, dus je moet wel contact opnemen met iemand die het zou kunnen verwerken.

00:01:05 Marijke: Kor werkt naar tevredenheid samen met de afnemers van zijn vezelhennepteelt. Vezelhennep is een grondstof voor bouwmateriaal en wordt daardoor steeds belangrijker in de bouw. Peter Oei, programmamanager biobased bij het ministerie van LVVN, neemt gaandeweg ook deel aan het gesprek. Hij is nauw betrokken bij de nationale aanpak Biobased bouwen Landbouw perspectief met pilot Carbon credits. En daar wil ik het fijne wel van weten.

00:01:31 Peter: De achterliggende gedachten is natuurlijk dat we een enorme uitstoot hebben in de bouw en dat je dan hele mooie koppelkansen hebt om ze de landbouw te gaan verbinden met de bouwsector.

00:01:42 Marijke: Voor ik met Kor en Peter in gesprek ga, leidt Kor mij voor naar de loods waar ik de machines voor de Vezelhennepteelt bewonder. Het is een koude winterdag, maar het gesprek met Kor trekt mij direct in het onderwerp.

00:01:55 Marijke: Wij staan op het randje van Groningen, Drenthe. Je bent natuurlijk hartstikke trots op Groninger grond. Maar is het nou ook specifiek goed voor vezelhennep?

00:02:05 Kor: Ja, bij uitstek zou ik bijna zeggen. Ik bedoel, als je de mogelijke grond hebt in de polders noemen we dat. En hier de klei in het noordelijke gebied. Dat heeft z'n voordelen, maar voor de vezelhennep is de Veenkoloniale dalgrond ,zoals we dat hier noemen. Waar dus vroeger veen afgegraven is, is uitermate geschikt voor vezel innen.

00:02:23 Marijke: Wij staan in de loods met allemaal apparatuur en eigenlijk als wij hier een rondje maken als we een camera zouden zijn dan zien wij alle type gewassen voor ons.

00:02:31 Kor: We staan nu bij de hakselaar voor de vezelhennep. Wij telen vezelhennep voor Dunagro. Dat zit in Pekela. En wij helpen hen ook mee met de oogst. We oogsten niet alleen bij ons zelf, maar ook bij andere boeren waar de agrovezelhennep verbouwd.

00:02:45 Marijke: En even voor het plaatje: hoeveel hectare moet ik voor me zien? Waar houden jullie je mee bezig?

00:02:49 Kor: Wij hebben zelf ruim 135 hectare. En ik weet het niet exact, maar ik dacht rond de 1500 hectare bij Dunagro.

 00:02:57 Marijke: Zoveel jaar geleden dachten jullie: hier moeten we instappen. Kun je vertellen wat die afweging was en hoe dat in zijn werk is gegaan? Want dat heb je niet zomaar.

00:03:05 Kor: Nee. Eigenlijk hadden wij een akkerbouwbedrijf dat redelijk groeiend was, samen met mijn compagnon H.S. Agri en mijn compagnon Bas. En dat bedrijf had graan, bieten en aardappels en sinds kort pas uien. Dus toen was het bouwplan veel kleiner. Maar we schalen redelijk fors op en we dachten van we doen vezelhennep. Qua saldo ontliep dat niet zo veel aan graan, maar het werk waren we dan ook kwijt, want dat deed Dunagro, dus waren daar minder zorgen van. Dus op het moment dat we eigenlijk graan moesten zaaien waren wij al lekker met de bieten en de aardappels bezig. Dus het was bij ons ook arbeidstechnisch wel een beetje.

 00:03:42 Marijke: Wat voor obstakels ben je tegengekomen en wat is dan ook misschien een goed advies aan de mensen die er over nadenken?

00:03:49 Kor: Ja, dat klinkt heel vervelend, maar de grootste bedreiging zijn slakken. Ja echt! Dat klinkt heel langzaam, maar ze kunnen in één nacht kunnen ze gewoon drie meter van je land en alles opvreten. En als ze dat dan twee of drie nachten achter elkaar doen, dan ben je een heel eind kwijt. Maar slakken zijn echt. Dat is echt van de laatste jaren dat dat wel een probleem is.

00:04:05 Marijke: Jij bent manisch positief heb ik begrepen. Of optimistisch, dus welke kansen zie jij dan met vezelhennep? En ja, misschien welk appel doe je ook wel op andere ondernemers?

00:04:15 Kor: Nou, ik zou er niet te bang voor zijn. Ik zou wel zorgen als je als boer ermee begint dat je je afzet geregeld hebt. Ik bedoel, als je het gaat zaaien en erop gokt dat je wel een afvoer vindt. Dat is niet zo, want je kan het niet gebruiken als voor je veevoer. Want dat is een beetje de ellende van een agrariër natuurlijk. Die vinden teelt leuk, die kennen de teelt goed. Schijnbaar zijn wij daar best goed in, maar dan na de oogst laten wij het ook los he. En dan is het in handen van anderen. Dus het risico zit misschien wel bij de afnemer.

00:04:44 Marijke: Mijn Gronings is niet optimaal, maar komt goud is wel zo'n mooie uitdrukking volgens mij. Maar vezelhennep is ook goud waard voor de grond, he? Letterlijk en figuurlijk.

00:04:54 Kor: Ja, voor de bodemgesteldheid heel goed. Hij wortelt heel diep, hij wortelt heel veel. Dus voor je structuur in je bodem is hij hartstikke goed. Voor je nematoden op zich ook wel. Een aantal nematoden breekt hij af. Voor een aantal nematoden is hij ook een waardplant, dus dat is wel een beetje in balans. Maar in het gebied, in de rotatie, past hij prima.

 00:05:11 Marijke: Ja, voor jou als ondernemer ook goud waard?

00:05:14 Kor: Ja, nou dat is natuurlijk. Vanuit de LNNV moeten we altijd aangeven welke gewassen we waar verbouwen en dan scoort in de punten goud, zilver, brons, scoor je met de vezelhennep en nog hogere punten als met de graan of met andere gewassen.

00:05:30 Marijke: Kor en ik loop het bedrijf weer binnen en nemen plaats in een vergaderruimte met uitzicht op de akker velden. Daar ontmoeten we Peter en met de heren spreek ik verder over vezelhennepteelt, de nationale aanpak biobased bouwen en waarom samenwerken zo belangrijk is.

00:05:50 Marijke: Groningers zijn nuchtere types, gortdroog, maar dat moet dit ook zijn voordat je het kunt oogsten. Vertel eens eventjes?

00:05:57 Kor: Ze hebben ook gortdroge humor! Tijdens de oogst is dat nog wel een beetje spannend. Of spannend... Het wordt gemaaid. Dat is eigenlijk moeilijkste van het hele proces, het maaien. En dan wordt hij een aantal keren gekeerd. Dan ligt hij ongeveer drie a vier weken. Dat noemen ze roten en dan droogt het. Maar dan moet je hem eigenlijk oogsten. Of je hem nou in grote balen perst of je hakselt hem. Dat is maar net waar je hem aan levert. Dan moet hij inderdaad eigenlijk echt gortdroog zijn. En we hebben ook wel eens gehad dat dat niet meer gelukt is en dat ie dan in februari nog ligt. Ja, als risico dan bij jou ligt dan mis je wel heel veel tonnen product, omdat er dan heel veel vergaan is. Dan heb je maar vier ton vezels meer bij wijze van spreken.

00:06:33 Marijke: En dat is een risico.

00:06:34 Kor: Dat is één van de risico's die je niet helemaal kan ontkennen, maar dat is met andere gewassen ook.

00:06:38 Marijke: Ja Peter, dat kan je bij aardappelen ook hebben?

00:06:41 Peter: Dan kun je wel zeggen hé, ik heb die opbrengst niet gehaald omdat je bijvoorbeeld een winter niet op het land kon. En bij aardappelen is de schade zelfs nog groter dan, als die in de grond blijven zitten.

00:06:51 Kor: Er zit één kanttekening bij. Het gaat dan weer naar saldo. Dus als boer ga je kijken van ga ik mijn land op de kop zetten om nog die € 1.300 binnen te krijgen? Of ga ik daar die € 6.000 aardappels nog wel oogsten? Gaandeweg, als het saldo omhoog gaat, gaat daar ook meer energie naartoe. En ga je daar ook meer op focussen.

00:07:10 Marijke: Peter, waarom is vezelhennepteelt zo ontzettend interessant?

00:07:13 Peter: Vanuit het ministerie is het heel belangrijk dat we ook andere gewassen meer perspectief bieden voor boeren en zeker die die rust gewassen. Dat we daar meer saldo op bieden. En daarom hebben we zo een heel programma opgezet dat niet alleen over hennep gaat, maar ook over Miscanthus en over Apollonia, waar je trouwens ook mee bezig bent. En dat gaan we stimuleren. En dan zorgen we ook ervoor dat we met een heel nieuw beleidsinstrument - gaan we straks denk ik nog wat dieper op in, de Dutch Construction Store Carbon Credits, dat we daar ook een extra inkomstenbron voor de boeren van maken?

00:07:44 Marijke: Ja, want het is goud waard. Dat bespraken we net al in de loods. Maar het kan nog meer goud waard worden voor ondernemers.

00:07:51 Peter: Nou, in algemene zin zie je soms dat dingen die milieutechnisch gunstig zijn niet altijd in het economisch verkeer beloond worden. En dat gaan we nu dus ook proberen, of dat hebben we ook gedaan, met die Dutch Construction Store Carbon Credits.

00:08:04 Marijke: Ja, het verwaarden ervan. 00:08:06 Peter: Ja, en de achterliggende gedachte is natuurlijk dat we een enorme uitstoot hebben in de bouw en dat je dan hele mooie koppel kansen hebt om de landbouw te gaan verbinden met de bouwsector. Want die uitstoot is echt gigantisch. Zo'n 40% van de klimaatuitstoot komt van de bouwsector. Dus op moment dat je gaat vervangen, dus constructies door bijvoorbeeld hout van liefst natuurlijk Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten of de isolatiemateriaal vanuit de boeren, dan heb je dus aan twee kanten winst, want dan heb je dus ook een een inkomstenbron voor de primaire sector. En je hebt een toepassing waar veel minder uitstoot is voor het klimaat.

00:08:41 Marijke: Hoe is het voor jou, Kor, om onderdeel te zijn van zo'n nieuw netwerk? Want de bouw, daar had je zoveel jaar geleden nog niet zoveel mee en nu ben je daar eigenlijk ook onderdeel van.

00:08:51 Kor: Ja, dat is leuk. De dynamiek, een bepaalde vraag verneem je. Dat is natuurlijk politiek gedreven vanuit de landbouw, dus met de toeslagrechten zoals wij dat noemen. Je goud komt voor je duurzame producten zoals vezelhennep.

00:09:05 Marijke: Ja, wat heb je daar nu al van geleerd? Want innoveren is ook gewoon heel veel leren met elkaar.

00:09:10 Kor: Ja, wat heb je er echt van geleerd? Als ik het eerlijk moet vertellen dat is dat je bijna denkt dat je misschien zelf dat soort panelen moet gaan persen. Dat je er nog een extra stukje waarde van het product krijgt. Maar als boer neem je vaak afscheid als het van het land is. Maar ik denk, want wij als agrariërs zijn op zoek naar geld. Dat klinkt heel vervelend. Maar om het huishoudboekje kloppend te krijgen...

00:09:32 Marijke: Het is je bestaanszekerheid.

00:09:33 Kor: Ja, bestaanszekerheid. Zijn we op zoek naar geld. Dus misschien moet je nog wel een stapje doen, dat je gaat faciliteren. Of dat je zelfs gaat samenwerken met grote bouwbedrijven. Of zeg het maar.

00:09:45 Marijke: Wij maken al kennis met jouw ondernemerschap in deze paar zinnen. En ik vind het mooi, de uitdrukking van Peter een beetje te raden, want jouw wenkbrauwen gingen even omhoog.

00:09:54 Peter: Nou, dit was heel goed. Want dit is precies waar de landbouw voor een deel gewoon veel te weinig marge pakt, omdat je heel afhankelijk bent van je afnemers. Maar je ziet dus ook partijen. Bijvoorbeeld de Miscanthusgroep in Haarlemmermeer. Die leveren dan Miscanthus aan de Strukton voor geluidswallen. Maar daar voegen ze dus nog een extra stap in het proces toe, dus dan hoeven ze dat niet weg te geven. Maar dan gaan ze dus ontstoffen, heet dat. En dat doen ze dus in eigen bedrijf, waardoor je dus een stap toevoegt in je keten. En daar verdienen ze natuurlijk op. Dus hoe hoe meer je toewerkt in die keten naar waardetoevoeging, hoe meer marge je naar je toe kunt halen.

00:10:26 Marijke: Recent, in het noorden, is er ook een vezelhennep deal ondertekend en daar zei men: we willen zo graag weten, ook als ondernemer, dat ik zeker weet dat er afname is. Dat ik zeker weet dat er langdurig een netwerk is.

00:10:39 Peter: Nou, we hebben dus een... We zijn erg blij met de stichting Building Balance heten ze, eigenlijk een soort uitvoeringsorganisatie met - heel bevlogen - bijna zeventig mensen die parttime aan het stimuleren van de afzet werken. En dat we in de nationale aanpak Biobased bouwen, heet dat in ons ambtelijk jargon, dus dat is een samenwerking tussen vier ministeries. En we hebben dus een enorm breed jaarplan wat we net hebben besproken met een hele reeks, uit mijn hoofd 39 interventies, en allerlei productmarktcombinaties. In dat programma zitten ze ook die hele certificeren en dat testen. En als dat voor meer een soort generiek openbaar is, dan is dat ook vanuit het klimaatfonds betaald. Dus iedereen kan straks met die certificaten van die stro inblazen aan de slag. Het alleen op moment dat het één specifieke fabrikant is, dan kun je als overheid natuurlijk niet één partij voor gaan trekken. Dus we moeten echt aan collectieve. En er zijn dus ook een aantal boeren, bijvoorbeeld in Brabant die dus bewust uitbesteden die verwerking, maar die zelf de leverancier van het isolatiemateriaal willen zijn. Dus dat is echt net zoals jij zegt, je zal het net eventjes erover hebben: we zouden zelf die plaat moeten persen. Dan kies je ook voor dat je verderop in die keten gaat om te kijken of je waarde kunt pakken.

00:11:51 Marijke: Welke kansen heeft het jullie of jou nu al gegeven? Dat je dus hebt gezegd van we gaan in die vezelhennep, kun je een beetje de route vertellen wat dat al heeft opgeleverd?

00:12:01 Kor: Ja, maar dan moet je eigenlijk bij het begin beginnen. Het liefste deel ik aardappels of uien of maïs, of voor de voeding. Dat vind ik leuker. Of wortels vind ik leuk. Maar je hebt gewassen nodig als graan. Graan is op zich ook wel leuk, maar dat is niet lonend. Dan kom je gewoon aan alle kanten te kort. Maar eigenlijk zit de vezelhennep, doordat wat ik net zei politiek gedreven een plus met goud. Maar is het ook het einde van je huishoudboekje. Dus waar wij het geld verdienen zijn de uien, aardappels en bieten. Ja, en met hennep daar moet er nog een goede plus bij komen. Daar worstelt die verwerking op dit moment ook mee. We zeggen al die vezel is helemaal niet nieuw. Dat komt uit de tijd van VOC.

00:12:39 Marijke: Ja, dat deden we al.

00:12:41 Kor: Daar ging tachtig ton vezelhennep in een schip vroeger. Maar waar worstelt die industrie mee? Er gaat ook vezelhennep in de automobielindustrie, het gaat in de thee, het gaat in de kleding. Dus die vezel en die vindt zijn weg wel. Maar waar knelt de schoen nou vooral in mijn beleving, is dat alleen voor de bouw kom je in aanmerking voor die CO2 credits. Dus die verwerker die is dertig jaar bezig om zijn weg te vinden voor zijn eindproduct, maar die kan alleen die credits op die bouw krijgen. Maar hij kan je niet zeggen van welke vezels exact van welke boer in de bouw gaan of in de automobiel. Ik bedoel, dat komt binnen dan. Dat is nog wel een dingetje. Waar blijft specifiek jouw vezel van die hectare?

00:13:28 Marijke: gelabeld?

00:13:29 Kor: Ja, dat is nog wel lastig. Daar worstelen zij ook heel erg mee.

00:13:32 Peter: Wij hebben er ook een simpele oplossing voor waarin je gewoon zegt: je mag het allemaal bij elkaar tellen en dat weer verdelen. Dus we hebben daar een hele simpele pragmatische oplossing vanuit het ministerie voor aangegeven. En wat hij zegt klopt, dus die methodiek om dat saldo te verhogen, dat is dus een methode die heet dus die carbon credits. Wat zijn dat eigenlijk? Een soort papiertjes die aangeven deze vezels, die zijn uit de Nederlandse teelt en zijn in een Nederlands gebouw terechtgekomen. Ze mogen in het buitenland bewerkt zijn, maar dat zijn de randvoorwaarden.

00:14:04 Marijke: Precies.

00:14:04 Peter: En dan zit die CO2 dus heel langdurig opgeslagen. En aan het feit, dat je dus CO2 uit de lucht hebt getrokken, die langdurige opslag, daar kun je geld aan ontlenen. Als ik het gewoon als strooisel gebruik en het komt binnen twee jaar - komt de CO2 weer naar buiten. Daar zitten geen CO2 rechten op, logisch.

00:14:21 Marijke: Als we kijken naar hoe het met elkaar geregeld is, hoe het netwerk en het systeem eruitzien. Kor, hoe is dat bij jou? bij jullie?

00:14:28 Kor: Ja, wij zijn in de gelukkige omstandigheid dat we vlak bij de Pekela zitten, gemeente Pekela. En daar zitten de twee grootste verwerkers van Nederland. Dat is dus Hempflax en Dunagro dus die geven links en rechts lezingen. Staan ook wel op beurzen, dus die lijntjes zijn heel kort.

00:14:42 Marijke: Ja, dat zal dus in iedere regio weer een beetje anders zijn. Maar hoe hebben we het met elkaar georganiseerd?

00:14:48 Peter: Ja, dat is Building Balans. Die legt al die contacten. Die heeft regionaal al die verschillende ketens in kaart gebracht. En je zult zien dat er straks een aantal echt grote landelijke partijen zijn. Dus bijvoorbeeld een Dunagro die echt op hele grote schaal gaat werken. Maar er zijn ook technieken waar je bij je als boer heel direct aan de woningbouwcorporatie in je eigen gemeente kunt leveren. En dan hoef je dus allemaal niet zo ver te rijden.

00:15:16 Marijke: Als we dan kijken naar de kansen die het biedt voor ondernemers. En, Kor jij ziet overal kansen en je spreidt ook je kansen, dus dat is volgens mij een goed ondernemers profiel. Mensen die nu luisteren en denken, ik zou daar wel stappen in willen zetten. We lezen ook veel mooie artikelen erover. Wat zijn dan de eerste zetten om te doen? Ik kijk jou eerst aan Kor. Wat voor stappenplan?

00:15:38 Kor: Dan moet je eerst eigenlijk voordat je gaat zaaien eigenlijk wel zorgen dat je ook de afzet geregeld hebt. Dus je moet wel contact opnemen met iemand die het zou kunnen verwerken. Tenminste, dat lijkt mij logisch. Als ik het zelf zou zijn dan zou ik wel graag aan de achterkant ook willen weten als je straks - stel je voor je zaait tien hectare en weet straks niet waar je ermee naartoe moet. Want de oogst is echt wel lastig hoor. Dat is niet dat je even zomaar zelf doet, of ja, dat kan wel, maar dat hebben ze daar dertig jaar over gedaan voordat die techniek echt... Want het is een touw hè? Nou, een touw, dat draait overal in en alles loop je vast. Het is wel bijzonder materiaal.

00:16:09 Marijke: En als ik het zo hoor, dan denk ik nou, waar begin je aan? Is mijn eerlijke vraag en toch zie je dat wel zitten?

00:16:15 Kor: Het is niet in één keer dat erin doken. Je gaat snuffelen. We zijn bezig met Paulownia boompjes. Hebben we vorig jaar ruim drie hectare van geplant. We proberen feeling te krijgen met die carbon credits, want als je niet aan deelneemt dan lees je het alleen in de krant en nu zit je er middenin. En nou komen mensen ook bij ons van: hey, wat ga je met je bomen doen? Waar gaan ze heen? Wat doe je?

00:16:34 Marijke: Eigenlijk wat we in deze podcast vaker horen is, doe het gewoon in kleine stappen. Testen. Ja, als we dan nog kijken naar de toekomst. Die korte termijn, daar hebben jullie al wat ideeën voor gegeven. Ga je verdiepen, verdiep je in de afzetmarkt en er zijn collectieven, sluit je daarbij aan. Hoor wat er kan. Op de lange termijn, wat zie je dan?

00:16:58 Peter: De doelen voor de nationale aanpak zijn tot en met 2030. Daar hebben we gezegd: we schatten in 50.000 hectare aan gewassen die vezels voor de bouw leveren. Maar dan moet je eigenlijk verschil maken tussen die meerjarige, zoals Miscanthus, maar ook Silvy en maar ook Wilgen en de eenjarigen. Maar die 1-jarige is belangrijk en daar kom je ook op de voedselstrategie. Wat onze huidige minister heel belangrijk vindt is ook die voedselzekerheid. En ook wat jij zegt. Jij wil natuurlijk lekker aardappels, suikerbieten, lekker hoge opbrengsten, maar daar horen dus ook weer gewassen tussen die zorgen dat mogelijk is. Dat die rotatie gezond blijft, dat die bodem gezond blijft. Dus het is niet niet zo eenduidig, van het is wel of geen voedsel. Het is dat ene jaar eventjes geen voedsel, maar die drie, vier jaar daarna kun je weer voedsel telen.

00:17:47 Marijke: Precies, dus dit goed in kaart brengen.

00:17:49 Peter: Ja, ik denk dat het veel genuanceerder ligt dan zo'n discussie van, het is geen voedsel. Nee, die vezelgewassen passen prima.

00:17:57 Marijke: Zou onderdeel van het systeem moeten zijn.

00:17:59 Kor: Op zich wel, maar hij vervangt in ons bouwplan gewoon graan, dus overal waar ik hennep heb, heb ik geen gerst. En gerst is evengoed een voedsel. Het is wel duidelijk, want een graan is ook een rust gewas.

00:18:12 Marijke: Hoe heb jij dat plan gemaakt? Want ik kan me ook voorstellen hoe grote of kleine ondernemers dat scheelt ook nog wel. Maar welke tekening heb jij zeg maar gemaakt? Of wat voor ondernemersplan hierop?

00:18:22 Kor: Wij maken elk jaar natuurlijk een bouwplan. Ja, een bouwplan noemen we dat. Ja, dat klinkt wel heel erg bouw. Maar het is een bouwplan. Welke gewassen op welke percelen komen. En dan kijken we terug wat er historisch gestaan heeft de afgelopen vier jaar. Een ui zetten wij één op zeven, één op acht. Een biet zetten we één op vier. Dat vinden wij ideaal. Aardappel zetten we hier in het veenkoloniale gebied, één op twee. Dus om het jaar aardappels. Daar gaan we nu heel stiekem aan richting één op drie. Ook deels politiek gedreven ook prima, maar daar gaan we naar één op drie. En die gewassen vul ik op met maïs, Parijse wortels, vezelhennep dus dat zijn wel echt de vul gewassen.

00:18:57 Marijke: Je hebt altijd verschillende type ondernemers en ook verschillende typen agrariërs. Sommigen zijn de troepen ver vooruit, anderen hebben wat koudwatervrees. Hoe zijn de gesprekken met jouw collega's over het telen van vezelhennep of andere gewassen?

00:19:12 Kor: Verkennend. Maar ik zal eerlijk vertellen. Maar dat klinkt een beetje gek. Maar de wij doen dat natuurlijk altijd al jaren. Wij zijn één van de eersten met de Paulownia boompjes. Daar kwam zo'n groen bakje op. Toen vroeg iedereen aan ons op de app, in de buurtapp, van wat heb je nou weer verbouwd? Ja, ik zei dat snelgroeiende hout. Nou, dit jaar valt iets tegen omdat ze niet heel snel gegroeid zijn, dus ik krijg hem dubbel weer terug. Heb je wel het goede ras gepakt? Maar het zijn wel hele leuke gesprekken. Maar ja, verkennend vooral. Maar om eraan toe te voegen. We zitten bij de Rabobank en de Rabobank is hier ook al geweest. Die zitten natuurlijk ook met een verduurzaming programma en die zijn ook zoekende. Hoe kunnen we jullie bedienen? Wat kunnen we voor jullie doen? Dus die zijn hier ook wel al geweest van nou welke graan staat erop, kunnen we wat voor jullie betekenen? Maar ook die zijn echt zoekende. Het is echt eigenlijk allemaal nieuw.

00:20:02 Peter: Ja. Wat ook nog echt spannend is in de hele ontwikkeling van die carbon credits. Dat kan dus een extra verdienmodel voor de Nederlandse boeren zijn. Maar dat betekent dus ook dat de partijen dat ook gaan kopen. En dat is nog best een ingewikkeld veld, omdat er heel veel onduidelijkheid is, ook vanuit Brussel. Maar als je in ieder geval de komende zes, zeven jaar verwacht dat die carbon credits er nog wel zullen zijn. Maar het is nog best onduidelijk of straks bijvoorbeeld die hele landbouw niet onder het European Trade System valt. Dan krijg je dus een soort verhandelbare CO2 rechten. Maar zelfs dan is het nog hartstikke goed, want dan heb je je al volkomen voorbereid op die hele handel systematiek. Ja dus eigenlijk is het feit dat de boer misschien nog zelf niet eens als maatschappelijke waarde ziet, maar hij haalt wel een heleboel CO2 uit de lucht. En als hij nou ook nog zorgt dat CO2 lang wordt vastgelegd, dan kan hij daar gewoon een leuke boterham mee verdienen.

00:20:55 Peter: Ik wilde je vragen naar je kernboodschap, maar volgens mij heb je bij deze te pakken, toch? Er wordt geknikt.

00:21:01 Kor: Ik ben nog wel iets zoekende. Weten jullie hoeveel CO2 er in de lucht zit? Weet jij dat?

00:21:05 Peter: 4 45 toch?

00:21:11 Kor: 0,04. Het is wel heel schemerig. Het is 80% stikstof. Maar heel veel mensen weten helemaal niet dat het zo'n klein aandeel is. Ik vind dat heel wat zoeken. Als ik aardappels afleveren, lever ik fysieke aardappels af, maar ik ga nu ook de CO2 verkopen. Ja, dat vind ik nog wel lastig.

00:21:25 Peter: Maar je kunt dus gewoon wegen. Het gaat over zoveel ton droge stof, dat weet je toch wel?

00:21:29 Marijke: Maar voelt het dan als een soort luchtfietserij?

00:21:32 Kor: Nee, ik ben heel vaak aan het piekeren, maar dan heb je het over de lange keten en de korte keten. Maar we gaan waarschijnlijk wat out of de boeg. Maar je hebt over de lange keten korte keten. Maar stel je nou eens voor dat ik vezelhennep op dit perceel zaai en ik ga hem niet oogst. Ik ploeg hem één keer eronder. Is ie dan weg?

00:21:46 Peter: Dan komt ie gewoon weer vrij het jaar erop, maar dan? Dan heb je dus niks opgeslagen.

00:21:52 Kor: Nee dat klopt dus niet, want dan gaat dus je organische stofgehalte omhoog. En je organische stofgehalte is waar dat veenweidegebied mee zit. Die gaat naar beneden als je CO2 vervluchtigt. Maar dat is dus niet zo.

00:22:02 Marijke: De podcaster luistert en is druk mee aan het schrijven. Die denken nu is de inkt bijna op. Wat moeten we onthouden van deze overdenking? Want hij is wel interessant.

00:22:11 Peter: Dat de insteek ook kan zijn: probeer zo hoogwaardig alles te bevatten. Dus als je zegt ik heb een voedsel gewas, dat is graan. Een deel van de boeren oogst het al, stro bedoel ik dan, en een deel dat laat het staan vanwege die organische stof in de bodem. Maar je hebt natuurlijk nog heel veel andere vormen van organische stof, die soms veel lastiger te verwaarden zijn. Dus jij bijvoorbeeld natte reststromen van baggeren van sloten en dergelijke, daar zit ook allemaal organische stof in. Als die stromen schoon zijn, dan is dat eigenlijk veel slimmer om die op het land te brengen en dat je de stro zo veel mogelijk oogst. En daar krijg je trouwens ook carbon credits op.

00:22:43 Marijke: We sluiten af. Ik ben ontzettend benieuwd, want we zitten in een joekelig bedrijf met een joekelige glimlach. En zie ik bij Kor, je beleeft echt heel veel plezier aan het ondernemen. Waar ben je het meest trots op als het gaat om dit thema?

00:22:56 Kor: Ik vind gewoon leuk in de agrarische sector. We doen van allerlei dingen wel eigenlijk. Maar dat agrarische, dat gaat je zo aan het hart. Ja, daar ligt je bloed. Het liefst loop ik gewoon in een overal bij de jongens en straks weer aardappels poten en oogsten en weer de gewassen zo gezond mogelijk krijgen. En echt mooie producten op tafel kunnen krijgen. Ja, daar doe je het eigenlijk voor. Dat is dat is je passie. En wat er wat er omheen is, dat zijn bijzaken.

00:23:20 Marijke: En dat je nu ook nog een positieve impact hebt op de bouw?

00:23:23 Kor: Dat zou heel leuk zij ja.

00:23:25 Marijke: Dank je wel beiden

00:23:26 Kor: Geen dank! Leuk!

00:23:28 Marijke: Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, LVVN. En uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over de automatische winddoeken of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.nl

00:00:01 Marijke: Dit is "Voeten in de aarde", een podcast waarin ik, Marijke Roskam boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Deze aflevering bezoek ik akkerbouwbedrijf Hoeve Lotmeer in Anna Paulowna en daar ontmoet ik eigenaar Klaas Schenk om te praten over zijn bijzondere watersysteem. Klaas is namelijk een echte voorloper en heeft zijn waterbeheer volledig circulair gemaakt. Zo is hij opgewassen tegen de uitdagingen waar de agrariër nu voor staat.

00:00:41 Klaas: Heel veel maatschappelijke wensen kunnen wij oplossen als agrarische sector, maar het is een andere vorm van ondernemen. Ik ben veel dichter met de consument bezig. Je hebt maatschappelijke uitdagingen. Het is niet meer: kabbel maar voort. Het is: alles veranderd om je heen. En daar mag jij in blijven ondernemen.

00:01:03 Marijke: Klaas heeft met vallen en opstaan zijn watersysteem geperfectioneerd en deelt zijn kennis inmiddels ook met andere agrariërs. Zo heeft hij een publiek private samenwerking opgezet, genaamd Zoetwaterboeren. Voor dit project werkt hij nauw samen met de overheid en allerlei andere partners om circulair waterbeheer zoveel mogelijk te onderzoeken en te demonstreren. Om meer te leren over de hulp die het ministerie van Landbouw kan bieden aan agrariërs die hiermee aan de slag willen, nodig ik ook Kees van Drunen uit. Als senior beleidsmedewerker houdt hij zich dagelijks bezig met de regelingen die agrariërs kunnen helpen.

00:01:36 Kees: Elke boer weet dat water een basisvoorwaarde is om een goede teelt te doen. Dus kijk eens, wat kunnen wij in ons gebied doen om dat waterbeheer steviger in eigen hand te houden?

00:01:49 Marijke: Straks schuif ik aan tafel met Kees en Klaas. Maar eerst wil ik zelf beter leren begrijpen hoe zo'n circulair watersysteem nou werkt. Klaas neemt me mee naar zijn erf, waar we met uitzicht op zijn akkers de belangrijke installaties van zijn systeem kunnen zien. En daar is ook meteen duidelijk dat Klaas al druk bezig is met het toekomstbestendig maken van zijn bedrijf, want we staan pal onder zijn eigen windmolen.

00:02:13 Marijke: Klaas, we hebben meerdere geluiden op de achtergrond: een windmolen en jouw hond die heerlijk in het water is gedoken en hij loopt hier rond vlak voor een enorm grote silo. Nou zijn we silo's gewend op boerenerven, maar dit is toch wel een andere hè?

00:02:29 Klaas: Ja, de meeste silo's zijn gevuld met meststoffen. En ja, dit is mijn watervoorraad, de werkvoorraad voor mijn watersysteem.

00:02:37 Marijke: En als we dan een halve slag draaien dan komen we hier bij een, ja wat is het eigenlijk? Een soort mini museum, expositie van wat je hier doet met Zoetwaterboeren. Vertel eens.

00:02:50 Klaas: Nou dit is eigenlijk de grafische vorm eigenlijk van ons systeem. Het meeste bevindt zich onder de grond, dus dat is wel lekker al om te laten zien dat we iets op papier hebben. Dus dat is eigenlijk een korte tekening van wat er hier op het erf gebeurt. We vangen hier in principe het water op wat uit regenbuien valt op de percelen. En dat regelen we eigenlijk in de percelen door samengestelde drainage. En als het daar niet meer inpast dan pompen we het water naar ons erf toe en dan komt het dus in die grote silo. En vanuit die silo gaat het door de container die achter jou staat. Dat is onze zuiveringstrap. Dus daar wordt het water gefilterd op organisch materiaal, maar ook op chemisch materiaal, want wij zijn een gangbaar landbouwbedrijf wat ook gewoon spuit.

00:03:38 Marijke: Ja, want we zien dus eigenlijk een opstelling met vier... Ja, wat zijn het?

00:03:42 Klaas: Het zijn eigenlijk cilinders waar verschillende stoffen in zitten. De linker cilinder, dat is een zandfilter. Er zitten verschillende soorten zand in en steentjes om de organische delen eruit te halen en dan gaat het naar de volgende twee toe en dat is dan een cilinder waar zand en actief kool in zit en dat bindt eigenlijk de chemische bestanddelen uit het water. En dan de laatste stap dus die zilveren buis. Dat is een UV lamp die de laatste bacteriën eigenlijk doodt. En zo krijgen we bijna drinkwaterkwaliteit wat we naar de ondergrond kunnen gaan pompen.

00:04:18 Marijke: Ik heb jou wel eens horen zeggen: wij zijn eigenlijk ons eigen waterschap en zuivering ineen.

00:04:22 Klaas: Ja, we zijn compleet circulair eigenlijk met water en we lozen ook eigenlijk niks meer van die 850 millimeter die op jaarbasis valt bij ons op het oppervlaktewater. We houden het allemaal op het erf en creëren onze eigen zoetwater voorraad die we dan een jaar later eigenlijk weer kunnen gebruiken in de teelten.

00:04:41 Marijke: En nou denken mensen misschien voordat je hier deze hele opstelling hebt, moet er wel wat water onder de brug zal ik maar zeggen. Je hebt best wel wat stappen gezet en ook wel wat moeten laten om tot deze innovatie te komen. Wat kun je daar kort over vertellen?

00:04:56 Klaas: Ik zag een bepaalde toekomst voor ons als landbouw in Nederland en vooral in de kuststreken, waar verzilting op de loer ligt als sluipmoordenaar en de onmogelijkheden die het waterschap heeft om ons tot in lengte van dagen van water te voorzien vanuit het IJsselmeer. Maar we hebben hier wel heel veel water dat valt gewoon in Nederland, in ons klimaat. Ja, en dat geeft voor mij voldoende houvast om als boer die stappen te kunnen nemen. We hebben eerst geprobeerd om dat op een bredere basis te doen, dus in een polder of misschien wel landelijk, dat we meer zoet water vasthouden. Nou, daar was de tijd nog niet rijp voor. Dus we zijn begonnen op ons bedrijf. Daar had ik best wel wat geld voor nodig, dus om die ommezwaai te maken. We zijn ook in één keer eigenlijk gegaan naar het circulaire systeem op het gebied van water. Dus ja, ik heb in die tijd de helft van mijn boerderij verkocht.

00:05:51 Marijke: Hoe spannend was dat?

00:05:52 Klaas: Nou, dat was best wel spannend. Het is ook niet iets wat je over één nacht ijs beslist, dus het is een zoektocht geweest van ja zeven acht jaar totdat ik de goede modus had eigenlijk om en te kunnen blijven boeren en de dingen te doen die ik nodig achtte om eigenlijk te kunnen blijven boeren over 10 jaar.

00:06:13 Marijke: Ik dacht ook, toen ik de beelden zag, hier staat al met al een vrije man om het zo maar te zeggen, om echt te kunnen innoveren.

00:06:19 Klaas: Ja, dat is zeker waar. Omdat sinds we die beslissing hebben genomen dat we kleiner zijn gaan doen, loopt het een stuk lichter in ieder geval. En we kunnen echt de beslissingen maken die nodig zijn om ons bedrijf toekomstbestendig te maken, maar ook om de dingen te doen, om te onderzoeken wat voor een bedrijfssysteem past eigenlijk in die nieuwe werkelijkheid.

00:06:45 Marijke: Klaas en ik verplaatsen ons naar binnen en daar schuift ook Kees bij ons aan. We praten over de toekomst van circulair waterbeheer en de manieren waarop agrariërs deze technieken kunnen toepassen. Kees, welkom! Wat zijn belangrijke aanleidingen voor ondernemers om na te denken over waterbeheer?

00:07:07 Kees: De belangrijkste aanleiding is denk ik dat het klimaat aan het veranderen is. En klimaatverandering, daarvan weten we dat dat in Nederland gaat leiden tot., behalve dat het wat warmer wordt, tot natter en droger.

00:07:25 Marijke: Precies.

00:07:27 Kees: En met name in de kustregio, dat de zeespiegel gaat stijgen. En dat gecombineerd met de bodemdaling waar we in Nederland ook mee te maken hebben dat we steeds vaker met verzilting op landbouwgronden te maken krijgen.

00:07:43 Marijke: Ja dus er zijn meerdere redenen om hier zeker mee aan de slag te gaan.

00:07:46 Kees: Ja zeker.

00:07:47 Marijke: Wat hoor jij van collega ondernemers, Klaas?

00:07:51 Klaas: Over de water beschikbaarheid?

00:07:52 Marijke: Ja en over hun redenen om bij jou op bezoek te gaan en met waterbeheer ook aan de slag te gaan?

00:07:59 Klaas: Nou, Nieuwsgierigheid is een van de grootste drijfveren. Want wij boeren zijn altijd wel nieuwsgierig naar innovaties.

00:08:05 Marijke: En wat doet de andere boer, hè?

00:08:06 Klaas: Ja, dat sowieso. En ja goed, de beschikbaarheid van zoetwater is zelfs in onze delta af en toe nog wel eens penibel, vooral in de drogere zomers. Kees zei het ook al, de klimaatsverandering of gewoon in ieder geval langere periodes van of nattigheid of droogte met daarbij nog wat temperatuurfluctuaties die groter zijn als in de tijd van mijn vader eigenlijk.

00:08:33 Marijke: Ja en dus is er werk aan de winkel. En zo meteen gaan we praten ook over wat er financieel mogelijk is als ondernemers stappen willen zetten. Wat hoor jij in de praktijk terug? Je komt zelf uit een boerenfamilie. Je broer is tuinder, maar je maakt natuurlijk ook werkbezoeken mee. Wat hoor je dan?

00:08:50 Kees: Nou, ondernemers die zijn getroffen in een hete droge zomer, als in 2018 en dan zijn ze daar volop mee bezig. De ene boer of tuinder is er wat intensiever en bezorgder over als een ander, die zijn wat laconieker: ach, mijn vader die had ook te maken met wel eens een droge zomer en een hele natte herfst, dat zal wel zo blijven. Maar anderen die zien al van ja maar dit is toch heftiger of dat gaat vaker gebeuren dan we gewend waren in het verleden, dus we moeten er wel iets mee.

00:09:26 Marijke: En als jij dit vertelt, dan zie ik in het gezicht van Klaas van alles gebeuren. Want de boeren zeggen dan: nou ja, dat is van alle tijden. Absoluut niet, zie ik op jouw voorhoofd staan.

00:09:36 Klaas: Nou, het is wel van alle tijden. Kijk weer is altijd aanwezig en van groot belang in onze ondernemingen. We doen eigenlijk alles buiten, maar die extremen worden wel anders en we zitten met een ja veranderende maatschappij. Maar ook waterschappen kunnen het niet allemaal meer aan.

00:09:51 Marijke: Nee. En dus is het handiger om je eigen waterschap te spelen, om het zo maar te zeggen. Om in die zin ook het heft in eigen handen te nemen.

00:10:00 Klaas: Dat is wel de weg waar ik op begonnen ben. Het zou veel efficiënter zijn om dat wel op waterschap niveau te doen, maar daar was de tijd nog niet rijp voor.

00:10:07 Marijke: Daar zijn we nog niet.

00:10:08 Kees: Één van de dingen waar we ook mee te maken krijgen in Nederland, is dat de constante waterstroom die wij gewend waren, dat de Rijn, zeg maar in de zomer toch altijd door de gletsjers een constante stroom van water brengt, hier in deze regio het IJsselmeer dus wel vult. Dat is in de toekomst waarschijnlijk niet meer zo.

00:10:29 Marijke: Nee, en dus moet je je voorbereiden.

00:10:31 Kees: En dus moeten we ervoor zorgen dat we een nieuwe waterbalans creëren in het water. Dat wat we in de nattere periode in de herfst en de winter over hebben, proberen zoveel mogelijk vast te houden, om het in die drogere periode te kunnen gebruiken. Dan maken we ons sterker.

00:10:49 Marijke: Ja, en we hebben net gehoord hoe Klaas een heel sterk besluit heeft genomen. De helft van je bedrijf verkopen, dat is behoorlijk impactvol, spannend. Er zijn ook andere routes, dus dat hoeven we niet allemaal te doen als ondernemers. Kees, kun jij vertellen wat voor vormen er voor subsidies zijn?

00:11:08 Kees: Heel concrete investerings subsidies dus directe subsidie op maatregelen zoals Klaas die op zijn bedrijf heeft gedaan. Die zijn er op dit moment niet, maar dit soort maatregelen kunnen wel onder de fiscale regeling van MIA/Vamil ondersteund worden en dat betekent dat boeren de afschrijving op dit soort investeringen versneld kunnen doen, waardoor ze over hun bedrijfswinst minder belasting hoeven te betalen.

00:11:40 Marijke: Nog iets uitgebreider misschien: Hoe ziet zo'n aanvraag eruit? Hoe kan je daar als ondernemer op aftappen, zeg maar? 00:11:49 Kees: Je moet daarvoor een aanvraag doen bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, RVO. De informatie daarover kun je vrij makkelijk via de website vinden. MIA/Vamil is een regeling die bij boeren en tuinders heel erg bekend is, omdat er talloze investeringen ondergebracht kunnen worden. Dus een boer die met investeringen bezig is en met zijn bank en zijn accountant daarover overlegt, die is wel vertrouwd om eventjes te kijken van: hé, valt het daar ook onder?

00:12:18 Klaas: En er is ook een mogelijkheid voor ons als ondernemers om dingen aan te dragen in die lijst. Want het is een dynamische lijst en als daar voldoende draagvlak voor is en het past in de beleidskaders van het ministerie, dan is daar altijd wel een mogelijkheid om een investering in bijvoorbeeld klimaatadaptatie of waterbeheer daar op die lijst te krijgen. En dat vergt wel een tijdje, dan moet je misschien je investeringen wat uitstellen. Maar die mogelijkheden zijn er wel.

00:12:45 Marijke: Juist, wat hoor jij terug? Zijn zijn boeren daar al mee bezig? Heb jij er zelf ook gebruik van gemaakt?

00:12:51 Klaas: Dat is het nadeel van voorloper zijn, dan zijn de regelingen er meestal nog niet. Dus ik heb met het ministerie wel veel overleggen gehad over hoe zij dit soort koerswijzigingen eigenlijk kunnen ondersteunen en ik ben heel blij dat daar nu ook mogelijkheden toe worden onderzocht.

00:13:08 Marijke: En kun je ons dus meenemen in de stappen die jij hebt gezet om te komen tot deze ultieme opstelling, om het zo maar te zeggen en hem dan doorvertalen naar, nou ja, de kansen die er zijn voor de boeren die nu die kansen willen pakken.

00:13:22 Klaas: Jazeker. Wij zijn begonnen eigenlijk met de hoeveelheid water die valt in Nederland. Dat is voldoende om al mijn gewassen te laten groeien. Ik heb alleen een logistiek probleem: het valt altijd op de tijd dat ik het niet nodig heb. En ja, ons watersysteem is zo ingericht dat elke druppel zoetwater die valt uit regen, binnen 48 uur zout water is geworden door ons watersysteem. Ja dus ik heb eigenlijk al mijn percelen aangepast, dus de drainage die eronder loopt normaal voor de afvoer van het water, heb ik aan elkaar gekoppeld. Dus ik kan het peil van dat zoete water in mijn perceel eigenlijk regelen. Als het daar niet meer in past, pompen we het nu naar het erf toe, waar we net bij de grote bovengrondse silo waren. En vanuit die silo kan ik het naar de ondergrond brengen en daar maak ik mijn zoetwaterbel en dat doen we in de herfst en de winter. Dan oogsten we eigenlijk het water. Dus het is eigenlijk een soort gewas geworden van onze boerderij. En als ik het dan weer nodig heb als de gewassen aan het groeien zijn, dan breng ik het water weer terug. Kan ik er nog wat nutriënten aan toevoegen, of dat nou gemaakte nutriënten zijn of eventuele stromen vanuit een rioolwaterzuivering. Dus dat we de kringloop van ons voedsel weer compleet kunnen sluiten.

00:14:33 Marijke: En je merkt ook door die nutriënten dat je gewassen veel sterker zijn geworden?

00:14:38 Klaas: Ja, nou, het is niet alleen nutriënten, maar ook vooral: We werken naar een systeem toe waar we op dagelijkse basis de water en nutriëntenbehoeften van onze gewassen meten en dus ook op dagelijkse basis dat kunnen voeden. Dus je krijgt eigenlijk een soort systeem wat je wel uit de glastuinbouw kent, maar dat doen wij in de buitenlucht. Nou ja, dan is die factor natuur wel van grote invloed, want 70/80% van mijn opbrengst wordt gemaakt door de natuur en 30% door mijn vakmanschap.

00:15:08 Marijke: Mooi om te zien ook hoe jij daar van geniet, van dit verhaal Kees.

00:15:12 Kees: Ik vind het mooi dat mensen zoals Klaas dit soort dingen oppakken en daarmee voorlopers zijn in die klimaatadaptatie die nodig is om de Nederlandse land- en tuinbouw ook in de toekomst goed aan de praat te houden in tijden dat er weinig water is.

00:15:31 Klaas: Ja dat is belangrijk, want wij maken ook fouten en die communiceer ik ook, want daar leer je altijd het meeste van. En alleen maar hosanna verhalen, dat gelooft niemand, dus het is de hele reis er naartoe, die wordt ook goed uitgelegd.

00:15:48 Marijke: En veel geleerd dus ook over hoe je dat water ultiem bewaart. Want wij spraken elkaar even van sijpelt dat niet weg? Hoe zit dat met brak en zoet? Maar dat valt reuze mee hè?

00:15:58 Klaas: Nou, dat was voor mij ook een groot vraagteken, maar gelukkig hebben we binnen onze publiek private samenwerking Zoetwaterboeren ook knappe koppen erbij zitten van bijvoorbeeld Deltares. Nou, die hebben over de hele wereld ervaring met opslaan van water, maar ook waterstromen en oud water en nieuw water. Ja, daar zit zoveel kennis dat we dat kunnen implementeren eigenlijk in onze vier meter onder zeeniveau polder. En dan die vertaling te maken naar zoals het hier wel kan.

00:16:28 Marijke: En ondernemers kunnen misschien ook denken: ja waar te beginnen, maar eigenlijk jullie beiden en ook vanuit het ministerie, maar dus ook vanuit deze samenwerking. Jullie willen ook die informatie brengen bij boeren. Dus hoe delen jullie die kennis?

00:16:43 Kees: Er wordt door het ministerie allerlei onderzoek geentameerd, ook door de WUR. De WUR publiceert daarover en een stuk van de ontsluiting wordt in ieder geval ook gedaan via het Groen Kennisnet. Waarop heel veel van die kennis op verschillende thema's naar buiten gebracht wordt. Ja en wel leuk om nu te vertellen dat deze maand er ook een project wordt afgerond in onze opdracht, wat door lectoren van de hogescholen is gedaan over risicomanagement in relatie tot klimaatverandering. En dat komt deze maand online. Dat project is in zijn afronding en wordt in april afgerond en dan is er weer een hele hoop kennis daarmee ontsloten. En kijk eens bij het project Deltaplan Agrarisch Waterbeheer waar LTO een grote rol in speelt en waar heel veel over gepubliceerd is. Daar kun je een hele hoop informatie vinden over wat boeren en tuinders al doen in relatie tot water.

00:17:44 Klaas: Ja ik ben daar bij ook een DAW demo bedrijf dus ik ben ook onderdeel van dat netwerk wat er is. En ja het is van laaghangend fruit tot de complexe systemen zoals hier op de boerderij helemaal op bedrijfsniveau worden gedaan. En het is vaak in je regio, dus je kan echt van je buurman kan je wat leren. En dat zijn de hele mooie instrumenten om op een laagdrempelige manier kennis tot je te nemen die je eigenlijk meteen ook in je eigen bedrijf kan toepassen.

00:18:18 Marijke: Er is ontzettend veel voorhanden. Als ik zo de agenda bekijk bij Zoetwaterboeren, dan kunnen mensen te kust en te keur zeg maar. Als het gaat om workshops, om brainstorms. Dan nog weer even naar die vertaalslag, want mensen hebben hier de kennis opgehaald of op een andere manier. Welke stappen kunnen andere ondernemers zetten? Wat hoor je terug?

00:18:37 Klaas: Dat is naast investeren in ja laaghangend fruit zoals ik het noem, want de drainage moet één keer in de 20/25 jaar worden vervangen of vernieuwd. Kan je met een hele kleine meer investering eigenlijk zo slim maken dat je dat water beter kan vasthouden. En dat is eigenlijk al de basis stap waarvanuit je kan werken in je teeltsystemen. Daarnaast is wat Kees ook al zei, kennisoverdracht is ook heel belangrijk. Ook vanuit mijn project, maar ook vanuit mijn intrinsieke motivatie. Dus we hebben ook scholen aan tafel zitten hier om die lesstof of de kennis die wij hier opdoen eigenlijk meteen bij de jongere generatie te krijgen. Maar ook via het leven lang ontwikkelen traject. Dat mensen die daar gewoon al in de sector werkzaam zijn ook die kennis tot zich kunnen nemen en dat meteen kunnen implementeren in het volgende jaar dat ze weer mogen buitenspelen met hun gewassen.

00:19:31 Marijke: Want het is echt een andere manier van denken. En soms hoor je ook wel eens boeren zeggen: ja maar je doet bepaalde investeringen of werkwijzen of je koopt de apparatuur, het is twintig, dertig jaar. Maar jij zegt ja, ook op die kortere termijnen kun je al afslagen maken eigenlijk.

00:19:47 Klaas: Ja, de investeringen vaak zijn 20/30 jaar, maar de investeringen die wij doen, probeer ik eigenlijk binnen een spectrum van tien jaar terug te rekenen. Dus als je hier je kennis haalt, dat is een soort Febo of cafetaria model. Je trekt een luikje open van dit zou bij me passen, weet je precies wat het kost, wat het voor jou kan opbrengen.

00:20:10 Marijke: Heb je een voorbeeld daarvan?

00:20:12 Klaas: Bijvoorbeeld de samengestelde drainage. Dat is een investering van, nou zeg, €500/600 extra per hectare en dat kan je eigenlijk binnen drie jaar wel weer terugverdienen.

00:20:24 Marijke: Eigenlijk is dat wel dus mooi om te horen, want er zijn best wat aannames. Misschien ook over die terugverdientijd, over wat het allemaal vraagt van je als ondernemer om innovaties te implementeren. Andere voorbeelden van waar ondernemers nu al mee kunnen beginnen of waar in ieder geval de stappen wat minder groot zijn dan dat ze misschien denken.

00:20:42 Klaas: Nou, zeker. Maar je moet altijd op kleine schaal beginnen. En het gaat vooral om die omslag die je moet maken in je denken. Ja, die maatschappelijke druk op onze bedrijven wordt ook alleen maar groter en daar moet je wel een verhaal hebben van wat wij doen is allemaal voor voedsel of voor uitgangsmateriaal, wat wij dan doen. Maar je kan er ook voor kiezen om dat als maatschappij niet meer in jouw achtertuin te laten doen. Ja, dan moet je die discussie dan ook open hebben. Maar in mijn beleving moet je voedsel zo dicht mogelijk bij de de markt leveren. En wij zijn in Nederland echt heel erg goed in landbouw bedrijven. Alleen moet daar wel een verandering in komen om dat ook maatschappelijk verantwoord te doen.

00:21:26 Marijke: Precies om het nog maar even in de water termen te houden: waar zit de koudwatervrees Kees? en en hoe kunnen we toch zorgen dat mensen daar meer perspectief in zien als het gaat om dit soort innovaties?

00:21:38 Kees: Koudwatervrees zit meestal bij onbekendheid. Dus daarom is het belangrijk om dit soort initiatieven goed voor het voetlicht te brengen en de andere ondernemers de gelegenheid te geven daar kennis van van te nemen.

00:21:54 Marijke: Ja, ondernemers horen in deze podcast dat er veel mogelijk is. Welke regeling of welke manieren zijn er nog meer om met je bedrijf stappen te zetten?

00:22:04 Kees: Nou, als het er om gaat om het gefinancierd te krijgen, daar spreken wij ook regelmatig met de banken over. En al heel lang heeft het ministerie de borgstelling regeling voor de landbouw. Dus kan de overheid, als er een zekerheden tekort is, met een borgstelling zo'n financiering al een stukje ondersteunen om de bank over de streep te trekken. En ondernemers die zeg maar op verschillende vlakken met verduurzaming bezig zijn, dus ook met reductie van emissie van nutriënten naar het water toe, met reductie van beter bodembeheer, minder stikstofuitstoot. Al die dingen samen. Daarvoor hebben we ook een nieuw financierings instrument ontwikkeld wat eerst een pilot heeft gedraaid en sinds juli zeg maar permanent is. En dat is het investeringsfonds Duurzame Landbouw waarmee een ondernemer onder gunstige financierings condities een stuk van de financiering kan krijgen, waardoor het voor de bank ook makkelijker is om mee te doen.

00:23:14 Marijke: Mooi! En het is goed om te weten dus dat je dan op meerdere vlakken in je bedrijf aan knoppen draait hè?

00:23:19 Kees: Ja.

00:23:20 Marijke: Welk appèl zou je op ze willen doen als het gaat over klimaatadaptatie en dus ook onder andere waterbeheer?

 00:23:27 Kees: Nou, elke boer weet dat water een basisvoorwaarde is om zeg maar een goeie teelt te doen. En we weten met z'n allen dat het klimaat verandert en dat water niet vanzelfsprekend beschikbaar is. Dus kijk eens op je bedrijf en met de boeren in je regio. Wat kunnen wij in ons gebied doen om dat waterbeheer steviger in eigen hand te houden. Het water wat we in de winter over hebben, hoe kunnen we het bufferen om het in de zomer te kunnen gebruiken? Want er zijn talloze mogelijkheden. Klaas laat dat heel mooi zien. Ook in de Achterhoek zijn daar mooie initiatieven voor. Kijk wat je zelf daarin kunt doen en daar de instrumenten die we als overheid uh gewoon gebruiken, want ze zijn d'rvoor.

00:24:23 Marijke: Mooi. Ik heb nog twee vragen, eentje heel praktisch en de andere iets meer op het psychische vlak. Ik begin praktisch over ondergrond, want er zullen ondernemers zijn die denken: ja, leuk bedacht, maar dat werkt daar goed in jullie gebied, ik heb een heel andere ondergrond. Wat zeg jij dan?

00:24:40 Kees: Ja, dat klopt. De bodem in Nederland is sowieso heel divers, maar om daar nou je zoektocht al meteen op af te kappen is een stap te ver. Want niet alles kan overal, maar heel veel kan wel op heel veel plekken. En wij zitten hier op een Waddenzee bodem, dus we hebben een heel diverse ondergrond dus we kunnen ook over die diverse ondergronden, kan ik wel dingen zeggen en daarna hebben we ook wel wetenschappers of mensen die ook de praktijkervaring hebben dat je een soort maatwerk kan krijgen voor bijvoorbeeld een vertaalslag van wat wij hier doen in de polder naar een boerderij die midden op de Veluwe zit en die mogelijkheden zijn er zeker.

00:25:22 Marijke: Ja die 'ja maar' gaat niet op dus daar zijn zeker kansen. Tot slot, grondhouding, Want ik zei het net al bij jouw silo: hier staat een vrij man. Je hebt zin om dit te doen, maar toch ook wel wat besluiten voor genomen. Je hebt als ondernemer te maken met veel erfbetreders, met veel partijen, met veel belangen. Wat gun je ons allemaal?

00:25:47 Klaas: Ja, dat is een heel persoonlijke basishouding natuurlijk van mezelf. Maar het zou mooi zijn als je als ondernemer die vrijheid kan hebben. Dat je gedachtegoed of je overtuiging waar jij het licht ziet voor jouw boerderij of voor jouw omgeving, voor je gezin. Het is natuurlijk veel breder als het egootje van de ondernemer. Dit is een complexe materie waar we in bewegen als agrarische bedrijven. Maar voor mij heeft het de bevrijding gegeven dat je echt gewoon met nieuwe hernieuwde energie weer door kan gaan in je bedrijf, maar daarnaast zoveel mensen om je heen trekt die ook die energie hebben op hun vakgebied en dat combineren, bij ons op het erf. Ja, dat geeft een ontzettende spin off waar we nog jaren op kunnen doorborduren eigenlijk.

00:26:41 Marijke: Maar dus ook, ken je waterlijn. Je hebt ook tegen partijen gezegd zo gaan we het niet meer doen.

00:26:46 Klaas: Je moet keuzes maken en dat is op persoonlijk vlak, maar ook in je bedrijfsnetwerk. Sommige mensen willen nog niet of kunnen het niet. Ja, dat soort remmende factoren moet je wel van je af gooien, wil je die stappen voorwaarts kunnen maken.

00:27:04 Marijke: Ja, een voorbeeld daarvan was dat je tegen je eigen bank zei leuk bedacht, maar ik ga het zo doen.

00:27:09 Klaas: Ja, daar kwamen we niet verder mee in de relatie. Dus daar heb ik beslist om daar afscheid van te nemen.

00:27:16 Marijke: Ja, dus verzamel mensen, partijen om je heen die met jou naar die toekomst willen.

00:27:23 Klaas: Nou dat is iets wat voor mij heel goed werkt in ieder geval. En dat geeft ook die sprongen voorwaarts en daarom zit jij ook hier aan tafel en niet bij mijn buurman.

00:27:33 Marijke: Ja precies. Uh wat is het mooiste wat de nieuwe generatie tegen jou kan zeggen?

00:27:38 Klaas: De jongere generatie? Die willen echt ontzettend graag ondernemen. Want ja, er liggen ontzettend veel mogelijkheden voor ons als agrarische sector. Want we kunnen heel veel maatschappelijke wensen kunnen wij oplossen als agrarische sector. Maar het is een andere vorm van ondernemen. Ik ben veel dichter met de consument bezig. Je hebt de maatschappelijke uitdagingen, maar ook daar antwoorden op. En ja, het is een hele dynamische geheel geworden. Het is niet meer je kabbelt maar voort. Alles verandert om je heen en daar mag jij in blijven ondernemen. Nou, als je daar echt voor kiest en je hebt de mogelijkheden daarvoor, zijn de de mogelijkheden legio.

00:28:24 Marijke: "Voeten in de aarde" is een productie van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, LVVN en uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over circulair waterbeheer of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.n

00:00:01
Marijke: Dit is Voeten in de aarde. Een podcast waarin ik, Marijke Roskam, boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Voor deze aflevering reis ik af naar Geesteren, in de Achterhoek. Ik ontmoet daar Robin Walvoort, die samen met zijn vader een melkvee- en varkenshouderij runt. Robin werkt daarnaast ook bij Agro-Innovatiecentrum De Marke, een melkvee onderzoeksbedrijf van Wageningen Universiteit, waar allerlei nieuwe innovaties worden getest en onderzocht. Zelf doet hij onder andere onderzoek naar methaanemissies, klei in de bodem en druppelirrigatie. Daarnaast krijgt hij ook heel wat inspiratie voor zijn eigen bedrijf. Zo leerde hij meer over agroforestry en hij besloot daarom vol enthousiasme voederhagen te planten.

00:00:57
Robin: Het is eigenlijk heel simpel: schakel een hovenier in en schakel een expert in die met jou de soorten bepaalt. Dan heb je eigenlijk op een hele laagdrempelige manier en in één dag, dan heb je alle bomen erin.

00:01:10
Marijke: Bij een agroforestry systeem worden landbouwgewassen of veeteelt gecombineerd met houtigen, zoals bomen en struiken. Voederhagen zijn daar dus een mooi voorbeeld van. Dit kan een heel positief effect hebben op biodiversiteit en bodemvruchtbaarheid en daarom zit het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur zich ook in voor deze landbouwvorm. Ik nodig Ceriel Lucker uit, die zich als senior beleidsmedewerker stort op het opschalen van agroforestry in Nederland.

00:01:40
Ceriel: Er zijn heel weinig boeren die ik gesproken heb, die ermee begonnen zijn, die na een paar jaar zeggen van: nee, dit is echt niks voor mij. De meeste gaan echt wel groeien door en willen groter en meer aanplanten.

00:01:52
Marijke: En zo zal ik samen met Ceriel en Robin verder praten over de kansen die er in agroforestry liggen. Maar eerst neemt Robin mij mee naar zijn land. We lopen door het groene gras richting de sloot, waar de voederhagen te zien zijn. Nu zijn de boompjes nog klein en dun, maar over een aantal jaar zullen ze steeds prominenter aanwezig zijn in de weilanden van Robin. En Robin vertelt mij meer over deze voeder hagen. Waar staan we en waar kijken we naar?

00:02:16
Robin: We staan nu bij de voederhaag, in het weiland en deze hebben we in de slootkant aangeplant.

00:02:23
Marijke: Hoe lang geleden zijn die bomen geplant? En misschien nog wel belangrijker, hoe lang heb je erover gedaan om van idee tot aanplanten te komen?

00:02:32
Robin: Ja, dat is een goede vraag. En van het voorjaar hebben we het eerste gedeelte aangeplant en afgelopen najaar het tweede gedeelte.

00:02:41
Marijke: Want je moet nadenken over wat voor type bomen. Want waar kijken wij nu naar? En ja, waar kun je allemaal wel niet uit kiezen?

00:02:49
Robin: Ja, de mogelijkheden zijn eindeloos en wij hebben een keuze gemaakt van tien bomen. En dat hebben we gedaan samen met Agroforestry Netwerk Gelderland en die hebben voor ons een keuze gemaakt. Want zelf kom je er eigenlijk ook niet uit, want je moet ook een keuze maken. Ga je voor inlandse soorten of voor exoten? En daar zijn de ecologen het ook niet helemaal over eens.

00:03:12
Marijke: Ze weten niet wat voor landschap we over 20/30 jaar hebben.

00:03:16
Robin: Ja klopt. En dan hebben we een ander klimaat. En welke soorten doen het dan goed in dat klimaat? En misschien moeten we ook wat soorten pakken die nu groeien in het noorden van Frankrijk.

00:03:28
Marijke: Er zijn recent aangeplant en twee jaar geleden aangeplant. Waar kijken we dan naar? Wat voor bomen in wording? En waarom hebben jullie die dan gekozen?

00:03:37
Robin: Dit is van afgelopen najaar. Ja en deze hebben wij gekozen omdat deze ook eetbaar voor de koeien zijn en bijvoorbeeld de wilg en de wilgenbast die bevat aspirine. En als een koe ergens last van heeft dan kan die de bladeren daarvan opeten.

00:03:55
Marijke: Dat wist jij ook allemaal niet hè?

00:03:57
Robin: Nee, dat wist ik ook allemaal niet. Nee, nee, heis me allemaal verteld.

00:04:00
Marijke: Ja, en jij was ook zo verbaasd over de impact van bomen die je aanplant. Kun je daar iets over vertellen als het gaat over biodiversiteit?

00:04:09
Robin: Ja klopt. Ik wist bijvoorbeeld niet dat er een bepaalde soort bomen in een gebied moet zijn, willen bepaalde insectensoorten voorkomen. Dus dat die bepaalde bomen er zijn, is cruciaal en anders heb je die hele soort niet.

00:04:24
Marijke: Is dat ook de drive om met die bomen aan de slag te gaan? Wat is jullie missie ermee?

00:04:30
Robin: Ja dat is eigenlijk de bijdrage aan de biodiversiteit en ik vind het ook een heel mooi gezicht.

00:04:36
Marijke: Ja, het ziet er schitterend uit en het gaat er nog mooier uitzien. Ja, dat besluit: Ga je het wel of niet doen? Wat zou je tegen andere ondernemers willen zeggen die daarover zitten te dubben?

00:04:48
Robin: Begin klein en begin bijvoorbeeld op een stukje van vijftig meter. En wij hebben het grootste gedeelte aangeplant in de slootrand, dus dan wordt het perceel wat. Ja, een meter tot anderhalve meter smaller. Dat zijn de vierkante meters niet en dan heb je ook water. En ja, diverse bomen bij elkaar en dan heb je eigenlijk een hele mooie biotoop.

00:05:14
Marijke: Nog even over dat netwerk, want je vertelde al dat heeft ons ontzettend geholpen. Voor de mensen die daar nog nooit van gehoord hebben, wat is zo'n agroforestry netwerk?

00:05:23
Robin: Ja, dat is eigenlijk kennisdelen. En er zijn experts en die hebben heel veel ervaring en daar kun je eigenlijk heel veel van leren. Het is eigenlijk een platform wat die kennisdeling mogelijk maakt.

00:05:35
Marijke: Dus niet alleen bomen planten, maar ook eens een boom opzetten met elkaar over hoe je het doet.

00:05:40
Robin: Ja, klopt. En ook nadenken over gezamenlijke afzet. Want er zijn ook enkele agrariërs en die hebben notenbomen aangeplant. En die zijn ook aan het nadenken over gezamenlijke afzet, maar ook gezamenlijke aanschaf van machines. En dat is het heel mooi dat je dan bij elkaar komt, want dan weet je elkaar ook te vinden, Want zo ja, dan heb ik geen idee welke boeren daar allemaal mee bezig zijn.

00:06:08
Marijke: Tot slot voordat we zo aan tafel gaan. Zonet spraken we je vader even, die zei: ja, ik heb hier de dagelijkse leiding. Maar Robin die verzint alles. Is dit bomenplan ook uit jouw hoofd ontsproten?

00:06:19
Robin: Ja, dat klopt eigenlijk. En het heeft ook wel veel te maken met mijn werk, want ik werk bij Agro Innovatiecentrum De Marke. Dat is een melkvee onderzoeks boerderij van de Wageningen Universiteit. Ja, en daar kom ik heel veel mensen tegen met hele leuke ideeën en dat brengt heel veel inspiratie. En dan denk je: maar dit past misschien wel bij ons eigen bedrijf.

00:06:44
Marijke: En dan zegt je vader: alle vertrouwen gaan we doen?

00:06:46
Robin: Ja, klopt.

00:06:47
Marijke: En dan sta je zomaar in de zon bij de waterkant te kijken naar bomen die gaan groeien. Mooi, we gaan verder praten.

00:06:53
Robin: Dank je wel.

00:06:56
Marijke: Het is een prachtige dag met een heerlijke winterzon en dus besluiten we het gesprek buiten voort te zetten. Tussen de schuren van Robin, waar de honden en katten rondrennen, sluit Cyriel zich bij ons aan en we praten over de kansen en de uitdagingen van agroforestry. Cyriel, fijn dat je er bent. Je werkt als beleidsmedewerker agroforestry bij het ministerie. Het bestaat technisch gezien al heel wat jaren, maar we zijn het wat uit het oog verloren. Hoe kan dat?

00:07:25
Ceriel: Ja, landschapselementen hebben altijd een belangrijke functie gehad op het boerenerf als het gaat om hakhout of voor bezems. Of noem het maar op. En ik denk dat we met de schaalvergroting van de landbouw die functies minder nodig hadden en ook zijn vergeten. Dat er nadat er allerlei waardevolle diensten worden geleverd door dit soort landschapselementen. Ja, en die beginnen we langzaam weer terug te vinden in een nieuw jasje en dat zijn we agroforestry gaan noemen. Een soort rebranding van de landschapselementen en dat, ik denk, ook wel aanspreekt bij een groep boeren.

00:08:09
Marijke: Ja wat hoor je terug van die boeren? Want Robin vertelde bijvoorbeeld van de impact van een bepaalde boom op een bepaald insect. Dat weten we ook niet meer. Wat hoor je daarover terug van boeren?

00:08:21
Ceriel: Nou, ik denk dat boeren in het begin, ik doe dit nu zo'n vier jaar, in het begin was het een beetje sceptisch van: ja, ik ben landbouwer, geen bosbouwer. Maar nu de voordelen steeds beter bekend worden en een groep boeren het steeds meer aanspreekt en interessant vinden om zich erin te verdiepen. En als je je er eenmaal in gaat verdiepen dan komen er allemaal interessante feitjes, ook voor je bedrijf naar boven, wat je weer stimuleert om er nog meer in te duiken en ermee aan de slag te gaan.

00:08:50
Marijke: Robin, is dat herkenbaar?

00:08:52
Robin: Ja.

00:08:53
Marijke: Wat herken je? En wat spreekt je dan aan? Wat voor feitjes of wat voor een netwerk ben je tegengekomen?

00:08:59
Robin: Eigenlijk met name dat bepaalde bomen cruciaal zijn voor bepaalde insecten, maar ook de voederhaag, is ook heel nuttig voor de dieren. Het geeft schaduwplekken en ze kunnen de blaadjes eten en in de blaadjes, daar zitten heel veel mineralen. En de koe die kan ook browsen, dus hij kan ook instinctief aanvoelen aan welke boom hij/zij behoefte heeft.

00:09:26
Marijke: Dat is toch ook wel bijzonder, Jij knikt erbij, vertel eens?

00:09:31
Ceriel: Ja, nou ja, dat is denk ik voor een melkveehouderij of gewoon veehouders. Het mooie van voeden hagen: het biedt schaduw, biedt comfort en je hebt inderdaad allerlei soorten die een aanvulling kunnen zijn voor het rantsoen. Dus niet zozeer de hoeveelheid die ze ervan kunnen eten, maar vooral de sporenelementen die, als je de soorten goed uitkiest, een positief effect kunnen hebben op de diergezondheid.

00:09:59
Marijke: Ja, op de korte termijn kun je dus al redelijk gauw zien van: goh, dit heeft voordelen in kleine stapjes, maar ook op de lange termijn zal het boeren wellicht helpen als het gaat over hoe onze bodem er over zoveel jaar uitziet?

00:10:12
Ceriel: Zeker, je ziet dat door klimaatverandering, het of heel nat of heel droog kan zijn en voederhagen kunnen daar een dempend effect in hebben door de windsnelheid te vertragen, dat de verdamping minder minder groot is. En dus in hele droge jaren als het goed is, de bodemvocht toch op peil wordt gehouden.

00:10:38
Marijke: We horen al veel voordelen van agroforestry. Welke voordelen zou jij ook nog willen highlighten?

00:10:44
Robin: Dat is eigenlijk als landschapselement. Het ziet er ook gewoon heel mooi uit en ik vind zelf ook bijvoorbeeld een Engels landschap met allemaal die mooie gevlochten heggen. Ja, dat vind ik zelf ook heel erg mooi.

00:10:58
Marijke: Ja, dus daar geniet je ook van?

00:10:59
Robin: Ja, en ik zou eigenlijk ook wel willen, dat we om ons hele bedrijf zo'n dikke heg kunnen aanplanten en dat zouden wij ook graag doen met de sloot hierachter. Maar daarvoor hebben we nog het waterschap nodig.

00:11:12
Marijke: Kijk dus als zij luisteren.

00:11:14
Robin: Ja, dat hoop ik, maar we moeten even kijken.

00:11:17
Marijke: Ja, mooi. Hoor je dit vaker dat als boeren er eenmaal mee beginnen dat het een soort aanstekelijk effect heeft of dat ze nog meer willen?

00:11:26
Ceriel: Ja, het is iets wat je klein kunt beginnen op een stukje wat misschien net wat meer afgelegen ligt, wat je niet direct heel erg nodig hebt, maar daarmee kun je wel ervaring opdoen wat wel werkt, wat niet werkt en zie je ook wat op dat kleine stukje dan de effecten zijn. En er zijn heel weinig boeren die ik gesproken heb die ermee begonnen zijn, die na een paar jaar zeggen van: nee dit is echt niks voor mij. De meeste groeien door en willen groter en meer aanplanten.

00:11:56
Marijke: Wat je wel terughoort is dat ze wel geduld moeten hebben, waarmee?

00:11:59
Ceriel: Nou ja, bomen en struiken groeien toch traag. Dus het is inderdaad iets voor de lange termijn. Je moet het niet doen van: ik plant dit jaar een boom en volgend jaar kan ik de vruchten er al van plukken. Maar tegelijkertijd is dat ook denk ik het mooie dat je het landschap weer geleidelijk een nieuwe vorm geeft. Dat je er ook aan kunt wennen, dat je de tijd hebt om je ook voor te bereiden als je bijvoorbeeld walnoten plant. Dat je ook de tijd hebt om na te denken hoe je ze gaat afzetten om samenwerkingsverbanden op te bouwen met andere boeren die daarmee bezig zijn. Dat je als collectief kunt kijken hoe je die markt gaat invullen.

00:12:45
Marijke: Ceriel, hoe probeert het ministerie boeren ook te helpen met agroforestry?

00:12:50
Ceriel: Dat doen we eigenlijk op een aantal verschillende manieren. We proberen sowieso te ondersteunen. Nou, jij hebt voor kennisdeling het Agroforestry Netwerk Gelderland. Het bouwen van netwerken is iets wat wij ondersteunen om juist inderdaad die kennis die je nodig hebt te verspreiden en boeren de ruimte te geven om ook een plan te maken wat bij hun bedrijf past. Want ieder bedrijf is anders en hoe je dan agroforestry daarop toepast is ook voor ieder bedrijf weer anders. Daarnaast het is een innovatie en met innovatie komt altijd dat de wet en regelgeving niet altijd helemaal aansluit.

00:13:31
Marijke: Heb je daar een voorbeeld van?

00:13:33
Ceriel: Nou ja, er zijn een aantal gebieden in Nederland die heel open zijn of open zijn geworden de afgelopen vijftig jaar. En dan zie je dat in de wet soms verankerd is, dat het ook open moet blijven zonder dat dan heel gespecificeerd is wat open is. Is open helemaal niks of is open meer lage heggen. Je merkt dat daar nu in die open gebieden gesprekken op gang komen om te kijken, hoe kunnen we dan toch bepaalde heggen en hagen mogelijk maken? Nou, dat zijn gesprekken die we ook faciliteren. Het GLB, belangrijk natuurlijk voor boeren om daar genoeg ruimte voor agroforestry in te maken en het ook te belonen. En een stuk kennisontwikkeling van hoe bomen en struiken, wat voor effect hebben die nou op bijvoorbeeld de grasgroei of de melkafgifte of noem het maar op. Om dat nog beter in kaart te brengen.

00:14:29
Marijke: Mooi om te horen. En Robin staat er handenwrijvend bij. Want jij werkt samen natuurlijk met je ouders en ook met je grootouders op dit bedrijf. Maar je bent vier dagen in de week ook bezig met onderzoek en innovatie. Op welke manier wordt daar gesproken over agroforestry? En wat hoor je terug?

00:14:47
Robin: Nou, bij de Marke waar ik werk, daar hebben we vijf soorten Agroforestry aangeplant. We hebben dan bijvoorbeeld agroforestry aangeplant voor luchtzuivering, maar ook voor humane consumptie. Maar ook bijvoorbeeld voederhagen voor de melkkoeien. Dan kun je daar ook een beetje kijken als boer of als agrariër: welke soort past het beste bij mij en bij mij in het landschap en met allerlei andere functies.

00:15:23
Marijke: Je hoeft het wiel niet helemaal zelf opnieuw uit te vinden, er is al heel veel kennis. En als we dan kijken naar de kennis over wat voor bomen bijvoorbeeld plant je aan. We hoorden vanuit Robin al van we hebben gekozen voor veilig wat hier al groeit. Maar er zijn ook boeren die hele exotische bomen aanplanten. Ceriel hoe kunnen jullie boeren helpen in die keuze?

00:15:46
Ceriel: We hebben ook met Agroforestry Netwerk Nederland een factsheet gemaakt over de juiste boom op de juiste plek. Afhankelijk van grondsoort, grondwaterstand, wil je dat boeren de juiste plant keuze maken die past bij hun omstandigheden. Nou ja, en daar staan ook een aantal inheemse soorten en een aantal uitheemse soorten bij. Ik denk dat het altijd goed is om een mix aan te planten, diversiteit is altijd sterker dan wanneer je één soort kiest en als die het dan niet wordt, dan ben je meteen je hele systeem kwijt. Dus dat is een manier hoe we proberen de slagingskans voor boeren die hiermee willen starten om die zo groot mogelijk te maken. Want het is niet heel enthousiasmerend als je aanplant en alles na een jaar dood is. Dus dat proberen we zoveel mogelijk te voorkomen met het verspreiden van dit soort kennis.

00:16:43
Marijke: Je fiches op verschillende bomen zetten. Welke ontwikkelingen zouden jullie heel graag nog willen zien op dit gebied? Mag ik met jou beginnen Ceriel?

00:16:52
Ceriel: Ik denk dat het heel mooi is en dat zie ik ook wel gebeuren dat agroforestry door een steeds grotere groep boerenbedrijven wordt omarmd en ook wel echt wordt gezien als een manier om een robuuste landbouwsector te krijgen richting de toekomst.

00:17:11
Marijke: Mooi. Robin, als jij aan een knop zou mogen draaien, want je bent hier ontzettend enthousiast over. Maar hoe zou je het willen laten landen? Wat heb je het liefst?

00:17:19
Robin: Nou, ik heb het liefste dat dit wordt geregeld in het agrarisch natuurbeheer. En dan niet in het GLB, want het GLB, dat wijzigt veel te vaak en het tikt niet heel erg aan. Het zou mooi zijn als het een goede plek krijgt in het agrarisch natuurbeheer, dat het daar een apart pakket krijgt waar dan in staat welke soorten, waar en wat ook de jaarlijkse vergoeding is voor het onderhoud. Want je levert echt een hele mooie ecosysteemdiensten. En ik heb dat eigenlijk liever dan subsidie bij de aanplant, want dat is eenmalig en een subsidie is altijd tijdelijk en ik heb dan liever een afspraak voor 10/20 jaar die je met elkaar aangaat en dan kun je daar echt op bouwen.

00:18:07
Marijke: Mooi. Andere uitdagingen nog? Voordat mensen denken: hupsakee, morgen ga ik beginnen en aanplanten.

00:18:13
Robin: Het is eigenlijk heel simpel. Schakel een hovenier in en schakel een expert in die met jou de soorten bepaalt. Dan heb je eigenlijk op een hele laagdrempelige manier en in één dag, dan heb je alle bomen erin.

00:18:27
Marijke: Ja dus eigenlijk zeg je ik zie niet zoveel drempels. Gewoon beginnen, klein beginnen en gevarieerd beginnen. Dan komt het.

00:18:34
Robin: Begin maar eens met vijftig meter en dan heb je daar al zoveel ervaring mee. Dan zie je er ook veel minder tegenop om de rest te doen, want wij zagen er wel echt heel erg tegen de eerste dag op dat we moesten aanplanten. Want eigenlijk stelde het niet zo heel veel voor, maar je maakt je er dus heel druk om en je hebt geen idee dan hoe het moet en wat de uitdagingen zijn. Maar begin klein en dan valt het reuze mee.

00:18:59
Marijke: Een mens lijdt het meest onder het aanplanten dat hij vreest, noteren we dan maar. Nog één vraag aan jou, Ceriel, over het verwaarden van diensten die je aanbiedt op je bedrijf. Veel boeren zeggen: Ik vind dit gewoon mooi, ik vind het leuk, het is waardevol voor mezelf. Maar hoe kunnen we ook zorgen dat die biodiversiteit en al die andere zaken ook inderdaad een plekje krijgen?

00:19:22
Ceriel: Ja, een van de dingen die noem je al: we zijn aan het kijken, hoe kan het onderdeel worden van agrarisch natuurbeheer pakketten. Een andere vorm is de eco-regeling binnen het GLB. Nou, je merkt met zo'n innovatie ja, net als met wet en regelgeving, je denkt van het past er heel mooi bij, maar het past er net niet. Dus dat zijn een van de dingen die we aan het doen zijn om te kijken hoe we dat wel kunnen passen.

00:19:48
Marijke: En als je dat allemaal met elkaar op gang wilt brengen en er zullen ondernemers zijn die er nog niet mee zijn begonnen, wat zou je aanraden?

00:19:56
Ceriel: Ik zou je vooral aanraden om, als je inspiratie wil, vanaf maart komt de film "Bomen op mijn land" openbaar. Een film waarbij we een aantal voorbeelden in uit België en Frankrijk een jaar lang hebben gevolgd die er al twintig jaar mee bezig zijn om je te laten zien van: hey, als je er nu mee begint dan kan het over ongeveer twintig jaar ongeveer zo uitzien. En die ervaringen die boeren twintig jaar lang hebben opgedaan die delen ze zeg maar in die film. Dus dan krijg je een beetje een gevoel van wat kun je, wat kun je nou verwachten als je hiermee begint en als je echt interesse hebt? Ik denk dat we de link wel kunnen delen voor alle lokale netwerken die er zijn. Neem daar contact mee op en je komt terecht in een boeren netwerk die je verder kan helpen.

00:20:47
Marijke: Ja, en dat daar heb jij al behoorlijk wat ervaring mee Robin, wat hoor je daar terug? Wat neem je dan mee van zo'n avond of middag?

00:20:54
Robin: Nou, met name de energie en die is heel erg leuk. En inspiratie, dan zie je dat ook akkerbouwers er mee bezig zijn en ook zelfs in de Flevopolder en die het daar echt gebruiken om minder last te hebben van de harde winden.

00:21:12
Marijke: Ja ik zag inderdaad een voorbeeld in de Flevopolder. Nou, als het daar kan, dan kan het op veel plekken. Er zullen nog ondernemers zijn die denken, ik ben al met veel innovaties bezig. Bijvoorbeeld ook in de precisielandbouw vallen er ook dingen te combineren met elkaar.

00:21:27
Ceriel: Ja, absoluut. Ik zie het als een ingrediënt in een mix van natuurinclusieve technieken. Jij bent ook bezig met kruidenrijk grasland. Nou, dat is al een hele mooie combinatie, die elkaar ook kan versterken. Dus het is niet dat het het enige is waar ik van zou zeggen daar moet je mee aan de slag. Maar het kan volgens mij een hele mooie aanvulling zijn op wat boeren al allemaal doen.

00:21:54
Marijke: Mooi! Tot slot over een paar jaar komen we hier weer terug. De twee honden die hier rondlopen zijn al blij, want dan kunnen ze met allemaal stokken spelen van die bomen. Wat hoop je dan te zien op jullie bedrijf?

00:22:05
Robin: Nou, ik hoop met name dat heel veel vogeltjes erin zitten en daar ben ik wel heel benieuwd naar. En ik ben heel benieuwd wat de koeien ermee gaan doen zeg maar. En je hoort de verhalen dat ze de bomen heel goed kort houden, maar ja, dan is het altijd spannend of dat ook dan echt gebeurt.

00:22:22
Marijke: We weten in ieder geval zeker dat jouw innovatiekracht enorm vertakt in de komende jaren en dat je hier enorm enthousiast over bent. Mag ik jullie beiden hartelijk bedanken?

00:22:30
Ceriel: Dank je wel!

00:22:34
Marijke: Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, LVVN en uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over agroforestry of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar Groeiennaarmorgen.nl

00:00:01
Marijke: Dit is Voeten in de Aarde, een podcast waarin ik, Marijke Roskam, boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Voor deze aflevering reis ik af naar Haarlo, in de Achterhoek. Ik ontmoet daar Erwin Wunnekink bij zijn melkveehouderij. Erwin is een echte ondernemer en is altijd op zoek naar manieren om zijn bedrijf te optimaliseren. Daarom is hij afgelopen jaar druk bezig geweest met het verlagen van het ruwe eiwit in zijn voer.

00:00:37
Erwin: Voor mij is dit de essentie van melkveehouder zijn. De techniek van hoe voed ik die koe, hoe blijft die koe gezond en hoe haal ik er een optimale productie uit? Voeding is de basis van alles.

00:00:48
Marijke: Erwin werkt daarnaast ook als voorzitter melkveehouderij bij LTO Nederland, waar hij dit onderwerp vaak tegenkomt. Zo is hij afgelopen maanden in gesprek geweest met ketenpartners en erfbetreders om een convenant op te stellen met duidelijke doelen voor het verlagen van het eiwit. Ook bij het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur zijn ze druk bezig met het eiwit in koeienvoer. Ik nodig daarom Sandra Doevendans uit. Zij is senior beleidsmedewerker diervoeder en kan mij alles vertellen over de pilot Koe en Eiwit van het ministerie en de kansen die er voor melkveehouders liggen.

00:01:19
Sandra: Zij kunnen zelf bepalen hoe zij hun rauwe eiwitgehalte verlagen. Het is niet, je moet een bepaald diervoeder ingrediënt wel of niet gebruiken. Maar het gaat echt over het vakmanschap van zo'n melkveehouder.

00:01:30
Marijke: Straks schuif ik aan tafel met Sandra en Erwin, maar eerst vraag ik Erwin om mij een korte rondleiding te geven over zijn bedrijf. We stoppen bij de Voederbulten. Daar ligt het voer opgeslagen waar Erwin de afgelopen tijd zo hard aan heeft gewerkt. Erwin, waar zijn we en wat zien we?

00:01:48
Erwin: We zijn op de boerderij in Haarlo bij mij thuis en we staan op dit moment bij onze voeropslag. Dus waar eigenlijk al het kuilvoer ligt. We zien hier graskuilen en maïskuilen die we voeren momenteel.

00:02:05
Marijke: Over dat voer: Wanneer begon jij daar meer over na te denken? Wanneer dacht je nou die eiwitten, daar moet ik wat mee?

00:02:11
Erwin: Nou ja, dat gaat al, soms voel je je bijna oud, maar dat gaat al ver terug. Zeker het lage eiwit voeren. Dat begon al ten tijden van MINAS en dat is eigenlijk eind jaren negentig. De mineralen-aangifte en registratiesysteem.

00:02:24
Marijke: Kennen we die nog, die hele boekhouding?

00:02:26
Erwin: Ja inderdaad. Dus dan zie je daar de aan- en afvoer posten waar je toen mee zat en daar was eiwit of eigenlijk krachtvoer via eiwit was daar een hele belangrijke variant in en ook de aanvoer van kunstmeststoffen. Het is weer heel actueel geworden eigenlijk de laatste twee/drie jaar nu met ammoniak discussie natuurlijk, maar ook waterkwaliteit en vooral nu ook de totale mestproductie in Nederland. Dat kun je beïnvloeden door staarten te tellen, zeg ik altijd. En ook door alles wat wij aanvoeren van buiten Nederland wat daar invloed op heeft. In dit geval is dat dan vooral krachtvoer kanten en de meststoffen kant waar je over praat.

00:03:02
Marijke: Wat maakt het leuk en boeiend om daarmee aan de knoppen te draaien? Want je kunt dus als ondernemer impact hebben.

00:03:09
Erwin: Jazeker! En ja, wat maakt het leuk? Dat is denk ik vooral je wordt wat uitgedaagd over je vakmanschap. Het is toch de kunst om zeg maar heel efficiënt om te gaan met alles. En dat is toch één van de kanten natuurlijk, de financiële kant die er ook aan zit. Wat er niet in gaat hoeft er ook niet of gaat er ook niet uit. Maar het is dan natuurlijk wel een soort van balans die je dan hebt, want te laag eiwit voeren kost ook geld, dus je wil wel productie houden en die dingen.

00:03:37
Marijke: Wat is de impact op de gezondheid van de koeien?

00:03:41
Erwin: Nou, die staat voorop bij mij ook. Dus als eerste waar ik naar kijk. Punt 1: hou je de gehaltes rond vind ik belangrijk. Dat is natuurlijk een financiële factor. Maar ook ja, zit de glans op de koeien? Ja, ik heb er een hekel aan als je ze dof vindt aankomen en andere dingen dat je denkt van voedings technisch klopt het niet. Je kijkt ook altijd naar de mest. Hoe is die? Is die niet te stevig? Is ie niet te vlot? Dus dat zijn wel de eerste factoren waar je op let, dus dat is toch een beetje je gevoel. En dan toch uiteindelijk wel goed gaan kijken van: oké, wat doen we op papier nu eigenlijk? Dus er zitten een aantal sporen meer dus.

00:04:18
Marijke: En hoe doe je dat? Want dat is ook nog een belangrijke vraag, hoe breng je dat eiwit dan naar beneden?

00:04:24
Erwin: Nou, het begint uiteindelijk al in het voorjaar met bemesten, dus we zijn nu ook gewoon wel met het bemestingsplan bezig. Zeker nu met minder ruimte is dat wel belangrijk. Dus we zijn echt wel heel bewust bezig met hoeveel doe ik op gras? hoeveel doe ik op maïs? Ook wel een beetje kijken, we hebben veel klaver percelen ook nog de laatste jaren ingezaaid. Hoe gaan we daar mee om? Daar kun je toch wat minder doen, dus dat is eerste. Tweede is denk ik toch de graskwaliteit die heel erg belangrijk is. We hebben een paar hele oude grasmatten zeg maar, waar je toch wat kritisch op bent en waar we toch wat grassoorten hebben staan die wat minder helpen. Laten we het dan maar zo zeggen. Dus daar moet je goed naar kijken. Dus dat is de basis denk ik. Dan begint het vervolgens met wanneer maaien? Nou ja, heb je niet altijd in de hand en zeker zoals afgelopen jaar was dat echt een drama. Dus dat is dan het oogstmoment. En ook de bewaring is dan het punt. En dan begint de puzzel met het rantsoen. Dus ja, elke boer zal dat in principe geleerd hebben op school, zeg maar. Maar dan daar heel bewust mee bezig zijn en daar soms ook de grens opzoeken is wel, en ook de juiste mensen om je heen hebben die die grens met jou willen opzoeken is wel belangrijk.

00:05:30
Marijke: Als we nou kijken naar het innovatieve karakter, want je zegt, we zijn al sinds de jaren negentig hier als sector mee bezig. Als je dan toch kijkt naar de afgelopen jaren, de programma's, wat vind je dan het innovatieve eraan?

00:05:43
Erwin: Het innovatieve zit... ik denk als ik dat vergelijk met de jaren negentig, als we kijken wat we nu doen, ik denk met kennis van rantsoen is veel meer gekomen. Ik denk de grassen die we hebben, de rassen moet ik zeggen eigenlijk, verteerbaarheid van dingen. Zoveel innovatie is daarop geweest. Weidegang die ingepast wordt op veel innovatievere manieren. We melken met robots wat we toen niet hadden. We kunnen dingen meten in de melk, wat we toen niet konden. Dat we eigenlijk veel meer handvaten hebben om die scherpte op te zoeken. En daar zit het innovatieve in. Nou ja, elk seizoen een rantsoen is dan zo'n leuke kreet. Maar hoe ga je nu weidegang makkelijk toepassen bij de juiste kuilen? Het is nu vaak heel veel gepuzzel, maar kunnen we dat ook nog makkelijker maken dat die boer zelf daar op een makkelijke manier mee kan puzzelen.

00:06:31
Marijke: Erwin en ik verplaatsen ons naar binnen en daar schuift ook Sandra bij ons aan. We praten over de mogelijkheden voor het verlagen van het eiwit in voer en de manieren waarop agrariërs hiervan kunnen profiteren. Sandra, je werkte bij het ministerie aan het dossier Diervoeder. Waarom is eiwit in het rantsoen een belangrijk thema voor ondernemers die nu luisteren?

00:06:56
Sandra: Sowieso is diervoeder een heel belangrijk thema, want diervoeder heeft gewoon heel veel resultaat eigenlijk direct op de dierlijke productieketen, dus de melk en de eieren die wij consumeren, nou daar heeft diervoeder gewoon heel veel invloed op en het ruwe eiwitgehalte, in die zin kan daar ook een hele relevante rol in spelen, omdat het verlagen, of eigenlijk het optimaliseren van het ruwe eiwitgehalte in het voer maakt gewoon dat koeien minder ammoniak uitstoten en er ook minder stikstof in de mest terechtkomt. En dat is een belangrijk instrument eigenlijk die veehouders in kunnen zetten om aanpassingen te doen.

00:07:33
Marijke: En we horen je al zeggen: in kunnen zetten. Wat zie jij in de praktijk? Want je hebt al een hele lange carrière in die diervoeding. Hoe zijn ondernemers daar nu mee bezig en hoe kunnen zij nog meer sturen?

00:07:45
Sandra: Nou ja, we zijn al langere tijd met de sector ook bezig op het ruw eiwitgehalte verlagen in het rantsoen. Hebben we ook een pilot, bijvoorbeeld voor ingericht 'koe en eiwit'. En wat je wel ziet is dat melkveehouders zeker betrokken bij zo'n pilot, echt frontrunners zijn, heel gemotiveerd zijn om ermee aan de slag te gaan.

00:08:04
Marijke: Een groep van rond de 150?

00:08:05
Sandra: Klopt ja. En die zijn eigenlijk heel nieuwsgierig naar wat kunnen zij doen om dat ruw eiwitgehalte te verlagen? En nou ja, je ziet ook wel landelijk dat dat inspirerend werkt. Ja en we kunnen alleen maar hopen natuurlijk dat melkveehouders ook deze podcast luisteren en denken; hey, misschien kan ik daar ook nog wel meer doen dan wat ik nu al doe.

00:08:25
Marijke: Want welke aanstekelijke verhalen horen jullie terug van de ondernemers die in die groep van 150 zitten?

00:08:31
Sandra: Ja, nou ja, vooral dat ze zelf aan het stuur staan. Dus zij kunnen zelf bepalen hoe zij hun ruwe eiwitgehalte verlagen. Het is niet je moet een bepaald diervoeder ingrediënt wel of niet gebruiken. Maar, het gaat echt over het vakmanschap van zo'n melkveehouder die kijkt naar zijn weiden. Wat is het juiste moment om te mesten? Het juiste moment om te maaien? Nou, dat zijn gewoon hele tastbare dingen waar zo'n boer zelf mee aan de slag kan.

00:08:57
Marijke: En Erwin, dat woord: sturen, dat is belangrijk in deze podcast?

00:09:01
Erwin: Ja inderdaad, het is letterlijk sturen. Nou ja, wat Sandra ook zegt van: kijk naar gras en dat soort dingen. Het moment waarop je dingen maait. Maar ook de samenstelling van je grasmat, daar kun je op sturen. Inderdaad.

00:09:17
Marijke: En ik kan mij voorstellen als ondernemer ben je aan veel zaken overgeleverd. Het weer, misschien wel hoe allerlei regelgeving zich verder ontwikkelt. Maar hierin zit je dan wel achter het stuur. Hoe is dat bij jou in ontwikkeling gegaan?

00:09:35
Erwin: Nou ja, ik word zeker omdat ik ook bestuurlijk actief ben, kan ik bloedchagrijnig worden van regelgeving, ben ik heel eerlijk in.

00:09:42
Marijke: Je zou het niet zeggen met zo'n enorme grijns constant.

00:09:48
Erwin: Voor mij is dit wel de essentie waar je mee bezig bent met je dieren. Om daar het maximale, of het optimale moet ik zeggen, uit te halen. Voor mij is dit de essentie van melkveehouder zijn. De techniek van hoe voed ik die koe? Hoe blijft die koe gezond en hoe haal ik er een optimale productie uit? En daar raakt dit heel erg aan. Voeding is eigenlijk de basis van alles.

00:10:09
Marijke: En ik kan me voorstellen dat jij dus ook geïnteresseerd bent in die pilot en wat daar de bevindingen zijn. Wat hoor jij terug en hoe zouden we dat met z'n allen ook kunnen gebruiken, die kennis?

00:10:22
Erwin: Nou, het is niet alleen Koe en Eiwit. Natuurlijk is dat een heel belangrijk project, maar ik bedoel VK Oost is een hele belangrijke, daar ben ik zelf op geabonneerd zeg maar ook op een nieuwe nieuwsbrief. Ik heb daar ook vroeger meegedaan, maar nou als je bestuurder bent dan is het soms prioriteiten stellen van waar kun je wel en niet doen. Maar daar daar lees ik veel over. Ik denk verantwoorde veehouderij was ook een site waar echt veel informatie te vinden is. Netwerk Praktijkbedrijven. En ik vind het een absolute aanrader om naar Koe en Eiwit, naar die site te gaan. Daar zie je echt de frontrunners, die zitten daar echt, gaan best ver zeg maar in het terugdringen daarvan. Maar ook, en ik denk dat daar nog heel veel meer mogelijk is om dat voor het bredere publiek zeg maar. Daar schaar ik mijn bedrijf dan ook maar onder, die niet dagdagelijks helemaal diep in zit. Maar wie toch de goeie dingen wil doen. Er zitten heel veel tips in en ik denk dat we daar ook de de erfbetreders hier ook nog veel meer in mee kunnen nemen om het ook vooral makkelijker te maken.

00:11:25
Marijke: Want jij zit druk te knikken, die erfbetreders, want daar hebben we er een heleboel van. Wat zouden zij kunnen doen?

00:11:33
Sandra: Nou ja, die kunnen ook met die melkveehouder in gesprek gaan. Van wat kun je doen? Wat zijn de mogelijkheden? Wat past bij jouw bedrijf? Want er is niet één one size fits all oplossing voor alle melkveehouders en ik denk dat daar de erfbetreders ook een hele belangrijke rol kunnen spelen. Dus ook die kennis die op de verschillende platformen die je ook al noemt om dat te vertalen naar: hoe zou dat in jouw bedrijf kunnen werken?

00:11:55
Marijke: Er zijn natuurlijk verschillende belangen en als het goed is heb je een gezamenlijk belang. Maar voor die ondernemers die denken: ja, kan ik nou eens met iemand sparren die met een frisse blik naar mijn bedrijf kijkt? Dat kan hè?

00:12:06
Sandra: Ja, zeker. Er zijn onafhankelijke voeradviseurs, die niet gebonden zijn aan een specifieke veevoer producent. Maar ik denk dat je ook een zekere mate van onafhankelijkheid mag verwachten van adviseurs die wel verbonden zijn aan een fabrikant.

00:12:24
Erwin: Nou ja, Ik denk dat dat ook het belangrijkste is. Want kijk, de grootste groep is gewoon niet afhankelijk die zijn gewoon gerelateerd aan een product wat ze verkopen. Ja en daar hebben we nu ook de gesprekken mee, om in een samenwerking of in een convenant aanpak juist te kijken van kunnen we ook gezamenlijk hier wat aan doen? En ik denk ook voor een individuele boer is het nu gewoon de vraag van punt één hoe hoog is mijn ureum over het hele jaar? En de tweede vraag is van hoe hoog is mijn ruw eiwit in het rantsoen over het hele jaar? En als je mij die vraag zou stellen dat ureum nou, die wordt dagelijks of elke drie dagen gepubliceerd. Maar als je mij zou vragen van wat is het jaarlijkse ureum getal wat je hebt over het afgelopen jaar. Ja dan moet je vaak even wat beter kijken. Ruw eiwit is nog weer een andere, want die is niet zomaar vindbaar. Je weet het wel hoe het uitgerekend wordt. En ik denk dat je dat met je voerleverancier, dat is de eerste vraag die je moet stellen. Hoe hoog is die eigenlijk? Zeker nu, in de situatie waarin we zitten. Dat nou ja, vanaf volgend jaar, als we de derogatie kwijt zijn, dat ruim 90% van de bedrijven op mest moet afvoeren, dan is deze vraag super relevant.

00:13:32
Marijke: Ja, het is vrijwillig, maar niet vrijblijvend als ik het zo hoor.

00:13:37
Sandra: Ja, nou ja, vanuit de overheid scheppen we meer regels in de brede zin. Dus moet je bijvoorbeeld aan de stikstofregels denken. Maar ook water. Dat is natuurlijk de aanleiding, ook van de mestregelgeving dus. Dat is eigenlijk het bredere kader. En nou ja, wat Erwin hier ook mooi schetst met dat convenant wordt eigenlijk de vertaalslag gemaakt. Hoe kan een individuele melkveehouder daar ook invloed op hebben? En ja, uiteindelijk is het in aller belang om hiermee aan de slag te gaan.

00:14:08
Marijke: Ja en dat convenant. Hoe kan de ondernemer die nu luistert ook? Hoe kan die daar handen en voeten aan geven?

00:14:16
Sandra: Nou ja, wat ik een heel mooi element van dit convenant vind, is dus dat die erfbetreders hier een hele belangrijke rol in spelen en ook mee tekenen met dit convenant en zich dus ook committeren aan het gesprek aan de keukentafel, met de melkveehouder om gewoon te kijken wat wat kan ik hier doen? En dat maakt het denk ik het meest praktisch toepasselijk ook voor een individuele melkveehouder.

00:14:44
Marijke: Wordt er rekening gehouden met de verschillende grondtypes? Want dat zal ongetwijfeld een vraag zijn van veel mensen die nu luisteren.

00:14:50
Sandra: Ja, nou dan kijk ik ook een beetje naar Erwin, want Erwin is dichter betrokken bij de inhoud van het convenant. Maar de grondsoort maakt zeker uit wat je kunt halen, want dat is voor het ene grondgebied, is het makkelijker om laag te gaan dan de andere.

00:15:07
Erwin: Ja grond type is belangrijk. Maar ook zit ik in een grensgebied en dat is vaak gerelateerd ook aan grond of kijken naar veenweide. Veenweide is gewoon moeilijker om een laag ruw eiwit te realiseren omdat de bodem waarop je je gras verbouwt gewoon van zichzelf al veel stikstof levert. Dus daar zal je wel met bemesting en dat merk je ook in de koe en eiwit aanpak wel dat er ook veenweide bedrijven zijn die substantieel lager scoren dan het veenweide gemiddelde. Ik denk als je kijkt naar het noorden waar je echt ook echt hele grote gras gebieden hebt en dat zie je ook in melk stromen wel terug. Ik denk dat waar eigenlijk heel erg gepromoot wordt in melk stromen waar je veel gras moet hebben. Ja, daar is het best wel lastiger om dan in een bedrijf waar veel maïs zit zeg maar, om daarmee dat te vergelijken. Dus ik vind ook niet zo dat het is van het één is beter dan het ander. Het gaat er gewoon om van: zit jij in de regio of de bodem waar je zit, doe je daar het maximale om zeg maar efficiënt te boeren.

00:16:06
Marijke: Precies, een soort inspanningsverplichting?

00:16:07
Erwin: Precies. En daar zit nog wel een hiaat ook richting Koe en Eiwit. Of laten we zeggen waar we kennis nog op kunnen doen. En die vraag die gaan we uitzetten in het convenant. Ook bij de Wageningen Universiteit dat we eigenlijk zeggen: kunnen jullie wat meer duiden op welke grondsoort een bepaald ruw eiwit gehalte of met welk gras-maïs aandeel je een bepaald ruw eiwit kunt halen.

00:16:32
Marijke: Een soort benchmark?

00:16:33
Erwin: Meer een benchmark inderdaad, van hoe doe ik het nu ten opzichte van zo'n norm? Het convenant heeft 160 gram ruw eiwit in het rantsoen gemiddeld over Nederland in zich voor 2025 en dan gaan we naar 158 richting 2026. Maar als wij, en dan praat je over ongeveer vijf gram ten opzichte van 2023 moet ik zeggen, want toen hadden we 163 gram dat we dan dalen. Kijk, dat scheelt ons uiteindelijk ongeveer 80.000 koeien die we niet zouden hoeven te krimpen om onder de plafonds te komen.

00:17:06
Marijke: Dan hoef je niet minder staarten. En dus eigenlijk heb je met elkaar geen excuus om het niet te doen als ik het zo hoor.

00:17:12
Erwin: Nee, het collectief heeft geen excuus. Het individu heeft altijd een excuus.

00:17:17
Marijke: Ik zie jou lachen. Welke excusen en welke jamaar-en hoor je eigenlijk?

00:17:20
Erwin: Nou ja, kijk, als ik hier niet aan meedoe, dan heb ik daar individueel geen enkele consequentie aan. Los van het feit dat ik waarschijnlijk wel wat geld kan verdienen als ik wel meedoe en dat moet dan de motivatie zijn. Maar ja, daar heeft ook niet iedereen een motivator in, want geld is niet altijd leidend, maar dat is wel de hoop die ik heb door het goed neer te zetten, de kennis uit Koe en Eiwit. De kennis uit praktijknetwerk te gebruiken. Dat we daarmee toch boeren gaan motiveren en vooral dat die erfbetreders hierin meedoen. En niet alleen de voerleverancier maar ook de financieel adviseurs.

00:17:53
Marijke: Maar ik hoor jou, zeg maar op financiën kan dat voordeel opleveren. Ik hoorde je ook buiten vertellen over de gezondheid van de koeien.

00:17:59
Sandra: Ja.

00:18:00
Erwin: Want te veel ruw eiwit, dat zien we ook zeker met hoger ureum getal, dat is ook weer nadelig voor vruchtbaarheid bijvoorbeeld.

00:18:05
Sandra: Ja en ook over diergezondheid, is misschien ook wel goed om te vermelden dat in de verschillende pilots die ook zijn gedaan dat er ook heel veel aandacht is voor diergezondheid. Want te laag, te is nooit goed, te veel niet, maar te laag ook niet.

00:18:17
Marijke: Matig is het woord.

00:18:17
Sandra: Ja, en daar is echt nog wel ruimte om minder eiwit te voeren zonder dat dit ten koste gaat van diergezondheid. Of ook bijvoorbeeld de melkproductie. Want dat zijn natuurlijk ook hele belangrijke elementen voor een melkveehouder.

00:18:31
Erwin: Er zit wel een belangrijk deel in. Kijk waar we het nu over hebben is van waarom zou je wel of niet doen. En dan kom je wel bij van wat is nou, in een mooi woord de incentive in goed Nederlands, maar wat is nou de de stimulans? Zeg maar voor een melkveehouder om mee te doen en daar zit ik wel naar te kijken Van. Zijn er nog andere mogelijkheden om stimulansen in te bouwen? Want zeker als je naar de ammoniak kant kijkt hiervan, ja dan wordt het toch ook voor boeren wat minder tastbaar omdat ze dan zeggen van: ja maar mijn vergunningverlening schiet ik niks mee op en waarom zou ik dit doen? Dan zou ik daar graag via vergunningverlening aandacht voor willen hebben. Wij moeten dan werken aan borging van dat je ook daadwerkelijk die input dat je dat meet, daar wil ik graag een stoffen balans voor hebben. Dus we hebben het hele convenant ook opgebouwd uit drie fases, dus het eerste is dus neerzetten en groot maken. Dat is dit jaar volgend jaar toch echt werken en monitoren dat we nog verder naar beneden gaan. Maar in het derde jaar willen we heel graag aan die stoffen balans werken en via die stoffen balans, dat we daarvan zeggen van ja dat we daar ook vergunningverlening aan op kunnen hangen.

00:19:27
Marijke: Ik hoor Erwin vooral spreken in kansen en we meten al zoveel.

00:19:32
Sandra: Nou ja, het is ook niet voor niks dat dit kabinet ook heel erg kijkt naar doelsturing als instrument om zo mee verder te gaan. Dus ik denk dat het ook heel mooi is om de ervaringen die hier worden opgedaan om die daar ook voor te benutten. Dus nou het lijkt wel dat het die richting ook op gaat.

00:19:48
Erwin: Nou ja, we zitten heel vaak over overheid, maar dat wil ik dan ook wel, Wat mij echt opviel Afgelopen. Nou ja, het was dan vrij recent dat we daar waren, maar dat ook wel vn de permanente vertegenwoordiging in het buitenland ook echt heel goed aangelijnd was op dit en dat we ook die kennis ophalen. Dus daar ben ik ook blij mee. Dus in dat opzicht zie je ook wel de beweging, maar het mag van mij wel wat sneller.

00:20:07
Marijke: Wat voor investering vraagt dit van de ondernemers? Is dat investeren in de tijd om de informatie op te zoeken die jullie hebben genoemd? Zijn dat ook andere investeringen? Hoe gaat dat in zijn werk?

00:20:19
Sandra: Nou ja, dat moet ik natuurlijk ook even naar Erwin kijken hoe zijn praktijkervaring is. Maar voor mijn beleving kost dit niet geld, maar vooral aandacht en tijd en interesse om hier meer over te leren en meer aan de gang te gaan met dit onderwerp. Maar niet duurdere diervoeder grondstoffen?

00:20:39
Marijke: En zijn er algemene toepassingen of merken jullie dat het toch echt wel maatwerk is Erwin?

00:20:44
Erwin: Nee, het is absoluut maatwerk. En dan begint het toch met inzicht te krijgen in van je kuilanalyses om daar eens goed doorheen te gaan met je voerleverancier. Maar ik denk ook laten die bedrijven dan eerst eens beginnen met een ureum aanpak. Dus hoe zit je met je ureum en ben je daar laag mee?

00:21:02
Marijke: Ja, daar kun je stappen in zetten. Onderaan de streep, altijd zo'n lekker Nederlandse vraag, wat ben je daarmee opgeschoten?

00:21:09
Erwin: Nou, Ik denk dat je daarvoor met je accountant ook in gesprek moet. Of in ieder geval kijk eens goed in je boekhouding. Hoe zijn je krachtvoer kosten? Dat vind ik altijd een goeie. Hoe zijn je kunstmest kosten? Dat vind ik altijd een goeie. En ik heb lang genoeg in studiegroepen meegelopen, maar ik denk als je de vergelijkingen goed kijkt, er zit bijna een een jaarinkomen tussen de beste en de slechtst presterende. Nou, je hoeft er geen jaarinkomen uit te halen, maar als je 10% van een jaarinkomen eruit haalt heb je ook al veel winst. Dus dat is de financiële onderaan de streep. En de bedrijven die het heel scherp doen. Ja, waar zit dan daar de motivator nog? En dan is mijn ervaring wel juist de bedrijven die het heel scherp doen zijn altijd wel op zoek naar mogelijkheden van kan het nog beter. Ja, dus daar zit vaak de motivatie in het de uitdaging van het vakmanschap.

00:21:57
Marijke: De sport

00:21:57
Erwin: De sport ja.

00:21:57
Marijke: Als het gaat over eerste stappen, want we hebben het over frontrunners. Maar wij praten natuurlijk ook tegen een enorm peloton wat misschien wel wil, maar niet altijd weet hoe. De eerste stappen te zetten, Sandra, wat kunnen wij doen als we luisteren en denken: ik mot er wat mee of ik wil er wat mee?

00:22:16
Sandra: Ik zou vooral zeggen: ga met je voeradviseur in gesprek en vraag eens na wat kan ik nog doen? Ja, wat zijn nou stappen om te beginnen? Er is heel veel informatie te vinden op bijvoorbeeld de website van Koe en Eiwit, Netwerk Praktijkbedrijven. Er is echt al heel veel informatie beschikbaar en ga in gesprek met je voerleverancier.

00:22:38
Marijke: Want waar word jij enthousiast van? Mensen zien jouw gezicht niet, maar als het hier over gaat, dan gaat er iets aan bij jou. Waar zit jouw hoop en jouw handelingsperspectief?

00:22:49
Sandra: Nou, Ik hoop dat we hier melkveehouders mee inspireren, motiveren om met hun eigen vakmanschap hier stappen te kunnen maken. En ja, ik denk dat daar gewoon heel veel kansen liggen. En ik hoop dat de melkveehouders die luisteren dat ook zo zien en nou in ieder geval de nieuwsgierigheid gaan hebben om het gesprek op te starten.

00:23:16
Marijke: En voor jou de eerste stappen waarvan je denkt nou daar kun je mee beginnen?

00:23:20
Erwin: Nou, opdreunen wat je ureum getal was afgelopen jaar. Daar begint het mee. Dan vervolgens wat is je ruw eiwit getal? En als je het niet weet, moet je het uitzoeken en als je het wel weet dan ga je kijken van: oké, is dit nou echt scherp ja of nee en kan ik daar meer op doen? Dat zijn de meest basale stappen om te beginnen.

00:23:35
Marijke: Over een paar jaa, waar zijn we dan met de sector op dit gebied?

00:23:38
Erwin: Ik denk dat wij, als onze wens uitkomt en we gaan echt sturen op input en output, dat we hier echt een hele grote stap gaan zetten.

00:23:54
Marijke: Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur en uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over koe en eiwit of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.nl

00:00:02
Marijke: Dit is Voeten in de aarde. Een podcast waarin ik, Marijke Roskam, boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Voor deze aflevering rijd ik naar Bladel, een gemeente die in Noord-Brabant ligt en tot de Acht Zaligheden behoort. Vandaag leer ik meer over innovatie in de pluimveehouderij en ik mag op bezoek bij de milieuvriendelijkste kippenstal. En die is van John Duis. Duis Scharrelfarm is een modern één ster scharrelkip bedrijf voor de productie van consumptie-eieren. Zijn stal blinkt uit in veel innovaties die zowel voor het welzijn van de kippen als voor de omgeving ten goede komen. De weg naar innovatie was een lange reis, maar John is inmiddels ontzettend trots.

00:00:56
John: Op het moment dat alles klaar is en dan worden de eerste kippen ingezet... Ja, dat is wel een momentje, Dat is wel een feestje. Echt wel.

00:01:03
Marijke: En die stalinnovatie kwam in samenwerking met diverse partners tot stand. En het lijkt me interessant om met één van hen in gesprek te gaan. Dus Rob van Eijck, fondsmanager van het Investeringsfonds Duurzame Landbouw van het Nationaal Groenfonds, komt ook vandaag langs. Het fonds helpt diverse agrariërs in het verwezenlijken van hun innovatieve dromen.

00:01:22
Rob: En wij kunnen vanuit onze fondsen wel haast iedere keer wel inzetten met financiering die risicovoller qua aard is.

00:01:29
Marijke: En voor we met z'n drieën in gesprek gaan, ben ik benieuwd naar de eierautomaat die buiten de stal staat. Dagverse eieren die ook dagelijks door mensen uit de buurt worden gekocht. Ik wil meer horen over deze automaat en over de verdere bedrijfsvoering van Duis Scharrelfarm die na de innovaties aanzienlijk is veranderd. En John, niet alleen ik weet jouw bedrijf te vinden, maar per dag komen er een heleboel mensen voor. Wat? Waar kijken we op uit?

00:01:59
John: Ja, verse eieren, verse scharreleieren. Dus we hebben hier een automaat en ja, daar kopen de mensen, gewoon de burgers,hier uit de regio enzo en mensen die hier op vakantie komen in de regio, die kopen hier een verse eieren.

00:02:11
Marijke: Ja, en dat mensen niet denken dat dat één vakje is waar je een muntje in kunt doen, maar hoeveel liggen hier wel niet in?

00:02:18
John: Ja, ik heb hier ongeveer, ik denk, ongeveer duizend eieren.

00:02:26
Marijke: 57, 10 eieren.

00:02:29
John: € 2. Ja, het is eigenlijk geen geld. We hebben hier eigenlijk de duurzaamste scharrelkippenstal van Nederland. Ja, we hebben hier eigenlijk geprobeerd om zoveel mogelijk innovaties toe te passen voor dierenwelzijn en milieu.

00:02:41
Marijke: Zoveel mogelijk zijn die dan op een hand te tellen of gaat dat veel verder?

00:02:45
John: We hebben het echt wel heel uitgebreid aangepakt. We hebben dus het één ster concept voor de dierenbescherming, dus dat de dieren meer ruimte krijgen. En daarbij hebben we ook dus heel veel zonnepanelen liggen. We hebben energieopslag, we hebben echt van alles. Gelukkig zeggen onze buren laatst nog: hebben jullie eigenlijk nog wel kippen? Want ik ruik niks en ik hoor niks. En ja, nou ja, we hebben inderdaad gewoon kippen en onze omgeving heeft geen last van ons en dat is natuurlijk wel een grote plus. Door het 1-ster-concept krijgen de dieren dus meer ruimte. Ze gaan dus eigenlijk in de overdekte uitloop, kunnen meer hun natuurlijke gedrag laten zien. Daarbij is het natuurlijk wel, ze blijven wel binnen in de stal, ze gaan niet echt het weiland in en het voordeel daarvan is dus dat ook alle kippenkeutels binnen blijven. En wij drogen alle kippenmest en dat levert ons ook geld op, dus wij hebben geen mestprobleem. Dus alle kippenmest gaat gedroogd en emissieloos of emissie-arm of erg emissie-arm verlaat het ons bedrijf.

00:03:46
Marijke: En dat wordt al eigenlijk heel vroeg in het proces gedroogd.

00:03:49
John: Ja, dat gebeurt in de stal al, dat het droogproces start. Maar we hebben ook nog een nadroogproces en dat nadroogproces zorgt ervoor dat het eigenlijk ook gewoon bewaard kuan blijven.

00:03:59
Marijke: We gaan gewoon naar binnen, maar niet bij de kippen. Ik zit goed in de veren, maar je hebt ook geen jas aan dus willen we naar binnen.

00:04:05
John: Ja, prima.

00:04:08
Marijke: Kijk, dit is toch wel een bijzonder uitzicht. Wat zien we?

00:04:11
John: Ja, we kijken hier naar onze dames. Hele mooie kippen, als je het mij vraagt.

00:04:15
Marijke: Wat maakt jou nou zo trots als je door dit raam kijkt?

00:04:19
John: De jaren van nadenken over welke acties die we moesten nemen met onze plannen en uiteindelijk dat we het eigenlijk zo gemaakt hebben zoals we het ook echt wilden. Ja, wat ik ook heel erg leuk vind. Goed, we hadden hier. We hebben hier dus een bezoekersruimte gecreëerd aan de voorzijde van onze stal en daar ontvangen we via de stalinrichting en dat ontvangen we eigenlijk mensen over de hele wereld hier en hier echt gewoon met open mond staan te kijken hoe wij hier in Nederland op een duurzame manier kippen houden.

00:04:45
Marijke: En in deze bezoekersruimte gaan John, Rob en ik verder in gesprek over innovaties en wat er allemaal bij komt kijken om ze ook succesvol uit te voeren.

00:04:59
Marijke: Van harte welkom, Rob. Jij werkt bij het Nationaal Groenfonds en voor we horen wat dat fonds inhoudt, je bent niet voor het eerst op een erf te vinden.

00:05:07
Rob: Dat klopt. Ik ben regelmatig op het erf en op dit erf, het erf van John en Odette ben ik nu drie jaar geleden, ruim drie jaar geleden voor het eerst bij de totstandkoming van de plannen.

00:05:20
Marijke: Ja, want toen jij, John, je aan het plannen smeden was, toen kwam je ook op het pad van het Groenfonds. Kun je vertellen wat dat Groenfonds voor jullie heeft betekend?

00:05:30
John: Nouja, dat was wel even een duwtje in de goede richting. Het innovatieve karakter van onze investering is vrij hoog. Daardoor zijn ook de kosten wat hoger en ondanks dat we wel een goed rendement hadden op onze investering. We kwamen eigenlijk gewoon zekerheden tekort. Ik heb gewoon een intensief bedrijf eigenlijk. Dus ik heb geen hectares landbouwgrond.

00:05:54
Marijke: Ja, een soort garantie?

00:05:56
John: Ja. Garantie. Ja. Goed. De bank? Die wil toch zeker weten dat ze hun geld op termijn terug gaan krijgen?

00:06:01
Marijke: Ja, en wij willen in Nederland zeker weten dat we met elkaar innovatief en duurzaam en en bestendig aan de slag gaan. En dan komt dat groenfonds om de hoek kijken. Hoe leg jij op feestjes en verjaardagen uit op wat dat is?

00:06:15
Rob: Wij zijn als groenfonds, zijn financier en fondsmanager, dus we beheren fondsen die we met bepaalde voorwaarden condities in kunnen zetten in toch wel het verbeteren van duurzaamheid, duurzame landbouw, landbouw, voedsel praktijken. We doen dat onder andere in opdracht van het ministerie van van LVN, maar ook van andere partijen. Ik leg het meestal uit dat we de financieringskloof dichten als financier. De kloof tussen wat de markt en de reguliere banken bereid zijn te financieren, maar wat er nodig is bij de vernieuwende ondernemers. En dan heb je het over dat stukje van zekerheden. Want wat John net aangaf: bij banken vertaalt dat vaak naar bancair aansprakelijk vermogen of risicokapitaal. En wij kunnen vanuit onze fondsen welhaast iedere keer wel inzetten met financiering die risicovoller qua aard is.

00:07:06
Marijke: En John, hoe vertel jij op een feestje... Nou, heel kort door de bocht welke innovaties jullie hebben doorgevoerd.

00:07:12
John: Ja, kort door de bocht is eigenlijk het meest lastige. Ik kan het wel uitleggen. Wij hebben dus ontzettend veel innovaties gedaan en dat is eigenlijk ja.. Onze oude stallen hebben we gesloopt. We hebben dus een nieuwe grote stap teruggezet met hetzelfde aantal dieren en dus we hebben de één ster dus voor de dierenbescherming, dat is dat de kippen meer ruimte krijgen. Dat ze dus die overdekte uitloop in kunnen, maar ook door de warmtewisselaars met de fijnstofreductie. En daardoor hebben we eigenlijk een bizar bijkomend voordeel is dat we veel minder geur en veel minder ammoniakuitstoot hebben. Officieel niet, maar dat is wel zo. En het drogen van kippenmest na het drogen van kippenmest in combinatie met de warmtewisselaars en een droogsysteem wat voor ons als een opbrengsten post zorgt voor de kippenmest. Dus ja, dat hebben we ook nodig om onze investering daarop terug te verdienen. Maar het is wel een heel goede manier. Er is geen geuroverlast, geen geluidsoverlast, geen stankoverlast.

00:08:19
Marijke: Het wordt met een enorm tempo al gedroogd, he.

00:08:21
John: Ja, het gaat heel snel en omdat het zo snel gaat, is de overlast ook eigenlijk verwaarloosbaar. En even kijken.. We hebben unieke verlichting in onze stallen zitten. Wij waren een van de eerste stallen in Europa waar deze verlichting is toegepast.

00:08:38
Marijke: Heeft dat te maken met die gevoeligheid voor licht en dag en nacht?

00:08:42
John: Je kunt de dieren, die worden er gewoon rustig van en je kunt het een beetje sturen. Je kunt bijvoorbeeld 's middags, als de kippen wat meer energie hebben, kun je ze eigenlijk zeggen van: Oké, jullie moeten wel aardig zijn voor elkaar, dus we...

00:08:57
Marijke: Niet te hysterisch.

00:08:58
John: We dimmen het licht een heel klein beetje, maar dat is, dat is gewoon ja, gewoon een heel natuurlijk proces. En we zien eigenlijk gewoon dat de kippen er heel goed, heel goed op doen.

00:09:13
Marijke: Waar voldoet een succesvolle aanvraag aan?

00:09:16
Rob: Allereerst voldoet een succesvolle aanvraag aan een goed verhaal van de ondernemer.

00:09:20
Marijke: En dat is waarom je ook aan de keukentafel belandt.

00:09:23
Rob: Onder andere door de gesprekken die wij dan voeren met de ondernemers. Dus dat begint allereerst met die overtuiging en vervolgens met inderdaad een financiële onderbouwing. Een businesscase die op de merites wordt beoordeeld en wel als voldoende bestendig wordt beoordeeld. En dat mag risicovol zijn. Dus met een aanloopje naar wat verliesgevend is, bijvoorbeeld bij flinke investeringen, waarbij we ook rekening houden met factoren van buiten dat een prognose waarschijnlijk toch niet helemaal uit gaat komen en dan toch bereid zijn om te financieren en meer risico kunnen nemen dan een traditionele financier.

00:09:55
Marijke: Ja en John, hoe hebben jullie dat gesprek ervaren? Kun je dat nog een beetje voor de geest halen?

00:09:59
John: We hadden wel een heel goed gesprek en ik vond het ook wel wel fijn dat het uiteindelijk van de Rabobank uitging dat ze mee gingen denken van: Ja, hoe kunnen we het voor elkaar krijgen dat dit een succes gaat worden?

00:10:10
Marijke: En die houding is natuurlijk al heel vertrouwenwekkend met elkaar.

00:10:14
John: We zaten eerst bij een andere bank en die andere bank had zoiets van: dien het maar in. We kijken wel wat de computer zegt. Even kort door de bocht gezegd.

00:10:22
Marijke: Als we dan kijken naar hoe jullie die plannen hebben ingediend, wat rendeert er dan? Waar zaten de risico's? Kun je daar iets over vertellen?

00:10:31
John: Nou, de risico's zitten dan eigenlijk vooral in de markt. Goed, we weten dan eigenlijk door de hogere innovatieraad. Eigenlijk stijgt in eerste instantie je kostprijs een stuk. Dan moet je eigenlijk het of uit de markt weten te halen of je moet het op andere manieren kunnen invullen. Ik probeer eigenlijk te kijken of innovaties elkaar kunnen versterken.

00:10:57
Marijke: Zo heb je een voorbeeld.

00:10:58
John: Nou, wij werken dus met warmtewisselaars. En die warmtewisselaars die zorgen voor dat ons klimaat... die zorgen voor fijnstofreductie, maar die zorgen ook dat het klimaat gewoon in de stallen gewoon optimaal is. En doordat het optimaal is. Dat is goed voor het milieu, dus goed voor de dieren. Een klein nadeeltje is eigenlijk dat we wel wat meer stroom verbruiken. Maar goed, we hebben onze daken vol liggen met mijn zonnepanelen. We hebben inmiddels ook accu's voor energieopslag, dus daarmee kunnen we eigenlijk dat alweer een stukje tackelen.

00:11:28
Marijke: Ja, en eigenlijk hoor ik ook dat het een volledig plan is. Dat het niet één innovatie is die je dan indient, maar dat je kijkt naar een pakket van hoe kan alles zo goed mogelijk elkaar helpen zeg maar.

00:11:39
John: Ja, we hebben dat wel met de energieopslag. Dat is eigenlijk een hele fase na de bouw geweest, dus daar zijn we wat later ingesprongen. Dat was in eerste instantie nog niet echt onderdeel van het plan, maar ja, dat paste er wel precies in, dus dat hebben ze later ook wel bijgevoegd.

00:11:56
Marijke: Ja Rob, weten ondernemers jullie altijd goed te vinden of is er nog wat koudwatervrees?

00:12:02
Rob: Ze weten ons steeds beter te vinden. We promoten ook wat we kunnen. Dat doen we veelal rechtstreeks richting de ondernemers, maar ook indirect richting de banken. Zoals John bij ons is gekomen, op aangeven van de betrokken bank. Dus daar hebben we ook een stevige lobby. En gelukkig worden we steeds meer gevonden.

00:12:21
Marijke: John, jij knikt erbij. Je hebt ontzettend bijgeleerd, denk ik, over al die paden die richting innovatie leiden.

00:12:28
John: Ja, het is een hele leerzame, leerzame les. Ja. Ja.

00:12:32
Marijke: Soms ook gewoon hartstikke frustrerend. Als ondernemer moeten we ook eerlijk in zijn.

00:12:36
John: Wat ik eigenlijk wel als heel vervelend en wat stressvol ervaren hebt, is bijvoorbeeld het traject van vergunningverlening. En dat duurt zo lang en er wordt tot zover achter de komma... En het is zo'n juridisch gedoe eigenlijk, voor ons als leek. En ja, goed, het is ook zo moeilijk, dus je moet overal adviseurs voor inschakelen. Op zich niet erg als je op een gegeven moment, ja het het einde maar ziet.

00:13:02
Marijke: Als je perspectief hebt, dat dat ook ergens....

00:13:04
John: Toe leidt. Ja en uiteindelijk is het allemaal wel gelukt, maar de weg was wel erg lang.

00:13:09
Marijke: Wat heb je daarvan geleerd en wat kan er ook wellicht nog beter dan.

00:13:13
John: Vooral goede mensen om je heen verzamelen. Maar dat weet je eigenlijk pas als het resultaat bereikt is.

00:13:20
Marijke: Ja.

00:13:20
John: Ja, het is een ongrijpbaar iets. Kijk, als je met het bouwproces bezig bent en je komt handen tekort, dan regel je handen erbij. Als je bij wijze van spreken geld tekort zou komen, dan kan je proberen om daar een oplossing voor te vinden. Zit je in een vergunningstraject en er is een probleem, dan kun je daar niks mee, want dan moet je dat aan andere mensen overlaten.

00:13:42
Marijke: Ik probeer de gedachten van Rob te lezen, want jij knikt erbij. Herken je deze verhalen? En hoe kan dat nog beter worden ingericht?

00:13:49
Rob: Ik herken die verhalen zeker, omdat veel van onze klanten als ondernemer en in hun plannen afhankelijk zijn van de vergunningverlener. Direct hebben wij daar ook geen rol in als als financier.

00:14:02
Marijke: Nee, maar het is dus wel goed om je bewust te zijn. Ook als je de kosten op neemt. Dat dit hele plaatje er wel bij hoort met je adviseurs.

00:14:10
Rob: Ja, en in het uitwerken van de plannen qua tijd en of qua doorlooptijd dat je daar wel heel goed rekening mee houdt.

00:14:17
Marijke: Dat dat ook uren kost en menskracht. Rob, hoe helpen jullie om ondernemers een zo goed mogelijk plan ook te laten inrichten?

00:14:25
Rob: Nou, wij staan ze met raad en daad bij voor wat betreft informatievoorziening over de verschillende fondsen die wij beheren. We geven ze tips en trucs over wat wel zou kunnen werken, wat niet zou kunnen werken. Maar het is vervolgens wel aan de ondernemer en eventueel diens adviseur om het plan te schrijven, te redigeren en en voor te leggen.

00:14:47
Marijke: Maar zoals we zoveel jaren geleden nog wel eens hoorden van ondernemers, nu bij een regeling: het is een black box en fingers crossed is dit toch een heel andere, veel meer menselijke benadering met elkaar.

00:14:59
Rob: Wij vinden van wel.

00:15:00
Marijke: John, ben je uit geïnnoveerd? En ik stel de vraag, een beetje blond natuurlijk, want ik denk het niet... Jou nu een paar uren kennende.

00:15:08
John: Ja, innoveren blijf je doen, denk ik. Ja goed, kijk met deze stal is het nu wel klaar en het zal best zijn dat er na verloop van tijd misschien nog wel hele kleine dingetjes bij komen of proberen nog wat te verbeteren. Al heb ik nou niet meteen inzichtelijk wat het dan zou zijn. Maar ja goed, het zou bijvoorbeeld. Een volgende fase zou bijvoorbeeld kunnen zijn dat we bijvoorbeeld het eieren inpakken en sorteren. Dat is nu nog gewoon goed voor elkaar. Maar dat we daar nog verder op innoveren en verder op automatiseren. Al zijn we er al al best wel ver mee. Maar er zijn nog verbeteringen mogelijk. Ja, onze kinderen die hebben interesse in het ondernemerschap. En als we nu dan de zaak eigenlijk al een beetje kunnen opsplitsen, dan geven we ook weer kansen aan aan de volgende generatie.

00:15:59
Marijke: Ook uit de andere podcast bleek dat wel van goh, dat je plannen A, B en misschien wel C hebt als ondernemer. Dat je verder kijkt dan alleen die smalle scope van wat je altijd deed.

00:16:12
John: Ja, ik ben wel iemand van risicospreiding en dat vind ik ook leuk. En dan houd je je wereld ook wat groter en maak je je wereld groter. Ja goed, je kunt ook kruisbestuiving hebben. Dat je zegt van dat het juist door die risico's of door vooroordelen het een of het ander, ja dat is ja kan zo niet snel een voorbeeld noemen. Maar ja, onbewust gebeuren die dingen gewoon.

00:16:39
Marijke: Ja, dat je in ieder geval niet één kip met gouden eieren hebt, maar meerdere kippen met gouden eieren. En een goede les tot slot: Ondernemers die luisteren en denken ja, zal ik wel, zal ik niet. Wat is een eerste stap die we sowieso altijd kunnen zetten?

00:16:53
Rob: Bellen. Contact opnemen met ons. En kijk, het begint met het maken van een goed plan. En dat begint bij de ondernemer, bij de ondernemers aan tafel, thuis. En de tip die ik het vaakste geef als klanten of als ondernemers bellen, dan gaat het over de integraliteit, de integrale aanpak van een plan. En we hoorden John net ook al zeggen met betrekking tot de innovaties die elkaar versterken. Dus de vraag is altijd van: goh, beste ondernemer, ik hoor jullie plan en dat de investeringen over die en die techniek gaan of over die en die nieuwe manier van werken. Maar wat als je nu daar een onderdeel uit streept? Wat blijft er dan overeind van broeikasgas-emissie en stikstofreductie of verbetering dierenwelzijn? En als het antwoord dan is: "Nou niet heel veel, want dat hangt echt samen met die ene enkele maatregel of die ene enkele investering." Dan is vaak het hele plan om te kunnen kwalificeren als integraal naar structureel verduurzamen. Dus daar gaan vaak de eerste verkennende gesprekken over.

00:17:58
Marijke: En volgens mij neem je tijd... want vanaf 2017 is dat traject hier gestart. en in 2022 een mooie groene strik eromheen. Maar als ik het zo hoor qua doorlooptijd, waar waar moeten ondernemers dan aan denken? Ik zou het heel cru kunnen vragen zeggen: ik dien een plan in en wanneer komt het op mijn rekening? Maar dat is erg kort door de bocht.

00:18:18
Rob: Misschien kort door de bocht, maar wel een terechte vraag, want die krijg ik ook regelmatig en het hangt echt af van wanneer de ondernemer ons inschakelt. En soms is dat echt aan de beginfase van het ontwikkelen van zo'n nieuw plan, zo'n zo'n nieuwe bedrijfsvoering. En dan kan vanaf het eerste contact tot feitelijk uitzoeken van de lening kan er zomaar twee jaar tussen zitten. Maar soms komt men aan het einde. Hier waren we redelijk pas aan het einde betrokken, want we hebben eind 2021 contact gekregen met elkaar en begin 2022 gefinancierd, dus daar heeft maar enkele maanden tussen gezeten.

00:18:50
Marijke: Ja, dus dat is even goed om te weten. Dat kan verschillen in periode .Ja ja, paar zekerheden: er is al overal goede koffie, er zijn eieren, bloemen. Ik denk dat jij de hele santenkraam van BV Nederland wel tegenkomt als ik al die verschillende bedrijven zie. Mooi werk volgens mij. Absoluut! Dank je wel!

00:19:09
Marijke: Podcast Voeten in de Aarde is een productie van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, LVVN en uitgevoerd door Havas Lems en Microphone Media. Wil je meer weten over stalinnovaties en andere ontwikkelingen in de landbouw? Ga dan naar: groeiennaarmorgen.nl.